Brak apetytu - przyczyny braku łaknienia

Mgr Renata Grzelik

10 lipca 2023

Przeczytasz w 12 minut

Udostępnij

Spis treści:

Apetyt – od czego zależy?
Brak lub utrata apetytu – przyczyny
Co jeść na brak apetytu?

Utrata lub brak łaknienia oznacza spożywanie pokarmów w znacznie mniejszej ilości niż zwykle lub wręcz niejedzenie niczego. Zwykle jest to problem krótkotrwały, jednak przedłużający się brak apetytu może prowadzić do utraty wagi, niedoborów pokarmowych, odwodnienia i osłabienia.

Brak apetytu może wynikać ze stanu zdrowia lub być skutkiem otrzymywanego leczenia. Jakim chorobom towarzyszy brak apetytu i jak się w takiej sytuacji postępuje?

Apetyt – od czego zależy?

Apetyt inaczej łaknienie, to psychologiczne określenie na chęć zjedzenia określonego pokarmu i jest związany z przyjemną stroną jedzenia – jego wyborem. Głód natomiast to subiektywne wrażenie odczuwane w żołądku, gdy pojawia się potrzeba jedzenia, a jego natężenie zależy od czasu jego niezaspokojenia.

Głód i apetyt nie zawsze występują jednocześnie. Można być najedzonym i mieć apetyt na jakiś konkretny smakowity produkt. Można być głodnym i nie mieć apetytu na konkretny pokarm.

Uczucie głodu i sytości jest regulowane przez szereg mechanizmów. Główną rolę regulacyjną w powstawaniu uczucia głodu i sytości pełnią wyspecjalizowane struktury mózgowia: podwzgórze, gdzie znajduje się ośrodek głodu, pień mózgu – do którego docierają sygnały z narządów zmysłów, czy układ nagrody zlokalizowany w układzie limbicznym.

Kolejnym mechanizmem regulacyjnym apetyt jest układ hormonalny w skład, którego wchodzi szereg hormonów wydzielanych przez przewód pokarmowy, tkankę tłuszczową i trzustkę. Najważniejsze hormony kojarzone z powstawaniem uczucia głodu i sytości to grelina i leptyna.

Grelina – związana z powstawaniem uczucia głodu, wytwarzana jest w żołądku, a maksimum jej wydzielania osiągane jest tuż przed rozpoczęciem jedzenia. Stężenie greliny jest odwrotnie proporcjonalne do masy ciała i zawartości tkanki tłuszczowej.
Leptyna – hormon hamujący łaknienie, wytwarzany jest przez tkankę tłuszczową. Stały wysoki poziom obserwowany jest u osób otyłych.

Na odczuwanie głodu i sytości mają wpływ wrażenia zmysłowe; oznacza to, że pokarm atrakcyjny pod względem zapachu, wyglądu, smaku, konsystencji będziemy jedli chętniej, dłużej i w większej ilości. Z kolei, gdy odczuwamy głód, stajemy się bardziej wrażliwi na sygnały z narządów zmysłów – jedzenie wydaje nam się bardzie smakowite.

Na apetyt, czyli pragnienie zjedzenia określonego pokarmu ma wpływ wiele czynników:

wygląd, smak, zapach pokarmu,
nasze wcześniejsze doświadczenia żywieniowe przyjemne lub nieprzyjemne, wykształcają się one w ciągu całego życia, zwykle nie są trwałe – mogą się zmieniać i być mechanizmem dopasowania apetytu do aktualnych potrzeb organizmu,
czynniki fizjologiczne – mechanizm głodu i sytości, hormony,
czynniki psychospołeczne – przyzwyczajenia, nałogi, moda, reklama, wiedza żywieniowa,
czynniki społeczne – kultura, religia.

Tak jak wiele czynników wpływa na odczuwany przez nas apetyt, tak wiele czynników może leżeć u podstaw jego zmniejszenia lub braku.

Brak lub utrata apetytu – przyczyny

Stres i depresja

Reakcja na stres nie jest jednakowa u wszystkich; czasem stres przyczynia się do zwiększenia ilości przyjmowanych pokarmów, a czasami zwłaszcza przy silnym bodźcach stresowych, intensywnych emocjach (strach, smutek) powoduje zmniejszenie łaknienia i uczucie ściśniętego żołądka.

Utrata apetytu jest również jednym z objawów depresji. Inne objawy, które powinny nas skłonić do kontaktu z lekarzem to:

obniżenie nastroju, zobojętnienie, brak odczuwania przyjemności,
czasem zmienny nastrój, trudność w kontrolowaniu emocji, impulsywność,
ograniczenie aktywności życiowej, apatia,
utrata poczucia własnej wartości,
lęk o nieokreślonej przyczynie,
zaburzenia koncentracji, zaburzenia snu.

Objawy ze strony przewodu pokarmowego, w tym brak apetytu czy bóle brzucha, mogą towarzyszyć w zaburzeniom lękowym, występującym w postaci fobii jako napady lęku lub jako zaburzenia lękowe związane z odczuwaniem uporczywego lęku i poczucia wewnętrznego napięcia. Inne objawy towarzyszące zaburzeniom lękowym to: drżenie, pocenie się, szybkie bicie serca i trudności w oddychaniu.

Schorzenia układu pokarmowego

Utrata apetytu z chorobach układu pokarmowego może być skutkiem objawów towarzyszącym tym schorzeniom takich jak:

ból brzucha – w zależności od umiejscowienia, charakteru (piekący, kurczowy, kolkowy), okoliczności jego występowania (na czczo czy po jedzeniu) wskazuje na różne choroby układu pokarmowego,
zaburzenia połykania – uczucie zalegania kęsa za mostkiem,
nudności i wymioty – najczęściej towarzyszące zatruciom pokarmowym, nadużywaniu alkoholu, chorobie wrzodowej żołądka, nadwrażliwości pokarmowej, ostremu zapaleniu trzustki, ostremu zapaleniu wątroby.

Choroby nowotworowe

Pacjentów z chorobą nowotworową bardzo często dotyka utrata apetytu. Objaw ten związany jest z innymi dolegliwościami występującymi w schorzeniach onkologicznych jak: wymioty, biegunki, zaparcia, stany zapalne i owrzodzenia jamy ustnej, zmiany w odczuwaniu smaku, nietolerancja pewnych pokarmów. Przyczyniają się również do tego skutki uboczne zastosowanego leczenia: chemio- i radioterapii a także następstwa leczenia operacyjnego. Z drugiej zaś strony prawidłowe odżywienie jest niezwykle istotne w procesie leczenia i rekonwalescencji pacjentów.

Neofobia żywieniowa u dzieci i młodzieży

U dzieci między 2. a 6. rokiem życia pojawia się jako etap rozwojowy neofobia żywieniowa. Jest to silna niechęć lub nawet lęk przed nowymi pokarmami lub nowym sposobem przyrządzania bądź podawania. Postawa neofobiczna jest naturalnym etapem w rozwoju dziecka i jest związana z wyrażaniem własnej odrębności. U niemowląt występuje naturalna otwartość na nowe smaki, która maleje wraz z wiekiem. Gdy dziecko zaczyna samo decydować o tym co zje, przestaje wykazywać takie zachowania.

Jadłowstręt psychiczny (Anorexia nervosa)

Jadłowstręt psychiczny jest zaburzeniem odżywiania polegającym na celowym nieprzyjmowaniu pokarmów i zmniejszeniem masy ciała. Przyczyną jest nieprawidłowa ocena własnego wyglądu – przeszacowanie rozmiarów własnego ciała, dążenie do redukcji masy ciała i lęk przed przytyciem. U osoby dotkniętej tą chorobą kwestia masy ciała i odżywiania jest najważniejszą wartością rzutującą na wszystkie sfery życia i aktywności. Osoby chore zaczynają unikać wspólnego spożywania posiłków, wykluczają pokarmy wysokokaloryczne. Przyjmują małe porcje jedzenia, zwykle beztłuszczowego, często zastępując posiłki suszonymi lub świeżymi owocami. Często wspomagają się środkami przeczyszczającymi, moczopędnymi, osłabiającymi łaknienie. Często żują gumę, żeby oszukać głód lub stosują intensywne ćwiczenia fizyczne. Źródłem przyjemności staje się u nich nie jedzenie, ale ograniczenie jedzenia i samokontrola.

W większości choroba dotyka osób płci żeńskiej i zwykle początek przypada na drugą dekadę życia. Następstwa anoreksji i wynikającego z niej niedożywienia i wyniszczenia są poważne i długotrwałe, należą do nich: osłabienie siły mięśni, bóle i skurcze mięśni, zaburzona termoregulacja związana z brakiem tkanki tłuszczowej, utrata elastyczności skóry, suche i łamliwe włosy, bóle i wzdęcia brzucha, arytmia serca, niedokrwistość, osteoporoza, zaburzenia hormonalne w tym niepłodność, zaburzenia koncentracji i pamięci. W skrajnych przypadkach może nawet prowadzić do śmierci.

Pragoreksja

Pragoreksja to jadłowstręt psychiczny, który po raz pierwszy pojawia się w czasie ciąży. Zachowania są takie same jak w anoreksji, chora często kontroluje masę ciała, dąży do jej obniżenia, stosuje restrykcyjne diety oraz leki wspomagające zmniejszenie masy ciała.

Następstwa zdrowotne dotyczą nie tylko kobiety, ale przede wszystkim rozwijającego się płodu. Zwiększają ryzyko krwawienia z dróg rodnych przedwczesnego porodu, poronienia, rozwoju niedokrwistości i nadciśnienia tętniczego, dziecko zaś jest bardziej narażone na wady rozwojowe, niska masa urodzeniowa wiąże się z wystąpieniem wielu powikłań okresu noworodkowego i niemowlęcego.

Starzenie się organizmu

Utrata apetytu powyżej 65. r.ż. dotyczy 20-25% osób. Główne czynniki odpowiedzialne za obniżenie łaknienia to fizjologiczne zmiany zachodzące wraz z wiekiem (zmiany w mechanizmie kontroli głodu i sytości, spadek wrażliwości zmysłów smaku i węchu, choroby przewlekłe i związane z nimi leczenie, zmiany natury psychicznej (demencja, depresja) i społecznej (samotność, niepełnosprawność, izolacja społeczna, brak pomocy w codziennych czynnościach).

Wpływ leków

Również leki mogą wywoływać brak apetytu, najczęściej jest to efektem wywoływanych przez nie nudności i wymiotów bądź zaburzeń odczuwania smaku. Należą do nich:

antybiotyki, leki przeciwwirusowe,
leki przeciwbólowe,
leki kardiologiczne – digoksyna, obniżające ciśnienie, antyarytmiczne, obniżające poziom cholesterolu,
leki stosowane w chorobie Parkinsona, Alzheimera,
leki hormonalne – np. doustne antykoncepcyjne, estrogen w dużych dawkach,
uspokajające, nasenne, przeciwlękowe,
leki stosowane w leczeniu ADHD,
leki przeciwpadaczkowe,
doustne leki przeciwcukrzycowe,
chemioterapeutyki – leki przeciwnowotworowe.

Infekcje

Przeziębienie, grypa, nieżyt górnych dróg oddechowych powoduje utratę odczuwania smaku potraw wskutek gorączki, obrzęku błony śluzowej nosa, osłabienie a konsekwencji wywołując niechęć do jedzenia.

Warunki otoczenia

Na ograniczenie apetytu ma wpływa przebywanie w klimacie gorącym u osób niezaaklimatyzowanych. Zwłaszcza nagłe znalezienie się w gorącym otoczeniu powoduje niechęć do ciepłych posiłków oraz ograniczenie wielkości przyjmowanych porcji. Na apetyt ma wpływ również zawartość tkanki tłuszczowej w organizmie – im większa tym mniejszy apetyt. W ciepłym klimacie intensywniej odczuwany jest zapach potraw – przyjemny zapach pobudza chęć spożycia żywności, nieprzyjemny silniej zniechęca do jedzenia. Zmniejsza się chęć przyjmowania pokarmów białkowych i tłustych, a zwiększa jedzenia warzyw i owoców.

Co jeść na brak apetytu?

W przypadku braku apetytu wstępującego dłuższy czas należy przeciwdziałać niedożywieniu, dotyczy to przede wszystkim seniorów, osób w trakcie terapii przeciwnowotworowej czy osób z epizodem depresji. Sposoby na poprawienie apetytu to:

rozdzielanie posiłków na większą ilość porcji,
zwiększenie kaloryczności posiłków poprzez dodatek niewielkich ilości np. masła, olejów roślinnych, białego sera, miodu, suszonych owoców
posiłki lekkostrawne powinny być urozmaicone świeżymi produktami, podanymi w atrakcyjny sposób, z dodatkiem przypraw nadających zapach (bazylia, oregano, majeranek, wanilia, cynamon)
ważne, aby w każdej porcji jedzenia były produkty z różnych grup (białka, tłuszcze, węglowodany),
unikanie monotonii w diecie,
w łagodzenia nudności pomocna może być herbata imbirowa lub herbata miętowa.

Szczegółowe zalecenia mogą się różnić w zależności od przyczyny wywołującej utratę apetytu np. u osób z nietolerancją pokarmową zaleca się unikanie składnika wywołującego objawy, zaś u osób z chorobą wrzodową żołądka zaleca unikanie świeżych warzyw i owoców oraz dużej ilości błonnika. Warto zawsze stosować się do zaleceń lekarza.

Zmniejszenie lub utrata łaknienia powinna nas skłonić do szukania przyczyn zaburzenia, gdy niechęć o jedzenia trwa dłużej niż tydzień, gdy towarzyszą jej inne objawy np. nudności, wymioty, zaparcie lub biegunka. Brak apetytu powinien także wzbudzać nasz niepokój, gdy pojawiają się objawy niedożywienia czy odwodnienia.

Autor: Mgr Renata Grzelik

Bibliografia: