Jak rozpoznać zaburzenia odżywiania? Rodzaje, objawy, leczenie 

Zaburzenia odżywiania to poważne schorzenia psychiczne, które dotyczą nie tylko relacji z jedzeniem, ale także sposobu postrzegania siebie oraz swojego ciała i mogą wpływać na zdrowie, a nawet życie dotkniętych nimi osób. Dotykają miliony ludzi na całym świecie, bez względu na wiek, płeć czy status społeczny. Choć jedzenie jest niezbędne do przetrwania, dla osób zmagających się z zaburzeniami odżywiania staje się źródłem stresu, lęku i poczucia winy.

Zaburzenia odżywiania – co to? 

Choć zaburzenia odżywiania zyskały na znaczeniu w literaturze medycznej dopiero w XX wieku, ich historia sięga znacznie dalej. Już w starożytności notowano przypadki celowego głodzenia się, często z powodów religijnych. W średniowieczu zjawisko to było związane z duchowym umartwianiem ciała. Termin anorexia nervosa po raz pierwszy został użyty w XIX wieku przez Williama Gulla, brytyjskiego lekarza, który opisał tę chorobę jako poważne zaburzenie psychiczne.

Zaburzenia odżywiania to grupa stanów zdrowia psychicznego, które wpływają na sposób myślenia o jedzeniu, zachowania związane z jedzeniem oraz obraz własnego ciała. Mogą prowadzić do poważnych konsekwencji zdrowotnych, a nawet zagrażać życiu. Jak zauważa dr Cynthia Bulik, ekspertka w dziedzinie zaburzeń odżywiania: „To nie są wybory ani zachcianki – to choroby o złożonym podłożu biologicznym, psychologicznym i społecznym”.

Objawy zaburzeń odżywiania są różnorodne i zależą od ich rodzaju. Mogą obejmować obsesyjne liczenie kalorii, unikanie jedzenia, przymusowe wymioty po posiłkach czy kompulsywne objadanie się. Dla osób dotkniętych tym problemem jedzenie przestaje być źródłem przyjemności, stając się czymś, czego się obawiają lub z czym walczą.

Rodzaje zaburzeń odżywiania

Istnieje wiele typów zaburzeń odżywiania, a każdy z nich ma właściwie sobie objawy i skutki, do niektórych z wymienianych w literaturze medycznej zaburzeń odżywiania należą: 

• Jadłowstręt psychiczny (anoreksja) – charakteryzuje się restrykcyjnym ograniczaniem jedzenia i intensywnym lękiem przed przybraniem na wadze, mimo niskiej masy ciała. Osoby cierpiące na anoreksję mają zniekształcony obraz swojego ciała, często postrzegając się jako otyłe, nawet jeśli są skrajnie wychudzone.
• Bulimia psychiczna – osoby z bulimią doświadczają epizodów kompulsywnego objadania się, po których następuje oczyszczanie organizmu poprzez wymioty, stosowanie środków przeczyszczających lub nadmierną aktywność fizyczną. Często towarzyszy temu poczucie winy i wstydu.
• Zaburzenie objadania się (BED, ang. binge eating disorder) – polega na spożywaniu dużych ilości jedzenia w krótkim czasie, często bez uczucia głodu. Objadające się osoby nie próbują jednak kompensować nadmiaru kalorii, co prowadzi do nadwagi i otyłości.
• Pica – to kompulsywne spożywanie substancji, które nie są przeznaczone do jedzenia, takich jak kreda, ziemia czy farba. Pica często występuje u dzieci, osób z niepełnosprawnością intelektualną lub w wyniku niedoborów żywieniowych.
•  Zaburzenie przeżuwania – osoby z tym zaburzeniem mają nawyk ponownego przeżuwania i wypluwania jedzenia po jego połknięciu. Może to prowadzić do poważnych problemów zdrowotnych i społecznych.
• Zaburzenie unikania/ograniczania przyjmowania pokarmu (ARFID) – osoby z ARFID unikają spożywania określonych pokarmów lub jedzenia w ogóle, co może prowadzić do poważnych niedoborów żywieniowych. W przeciwieństwie do anoreksji, ARFID nie wiąże się z zaburzonym obrazem ciała.

Zaburzenia odżywiania – objawy 

Zaburzenia odżywiania mogą manifestować się zarówno w sferze fizycznej, jak i emocjonalnej. Charakterystyczne emocje i myśli towarzyszące osobom z zaburzeniami odżywiania to:

• Postrzeganie jedzenia jako wroga: Pojawia się przekonanie, że jedzenie szkodzi lub prowadzi do niepożądanych konsekwencji, takich jak przyrost masy ciała.
• Wstyd po jedzeniu: Osoby te mogą czuć się, jakby popełniły błąd lub „złamały zasady”, jeśli zjadły coś, co uważają za niewłaściwe.
• Negatywny obraz siebie: Przekonanie, że nie osiągają idealnej wagi lub wyglądu, staje się obsesją.
• Poczucie kontroli: Dla wielu jedzenie jest jedyną rzeczą, nad którą czują, że mogą panować, zwłaszcza w obliczu trudnych emocji lub sytuacji życiowych.
• Strach przed oceną: Unikanie jedzenia w obecności innych lub wycofanie się z życia społecznego wynika z obawy przed osądem.

Zaburzenia odżywiania wykraczają poza fizyczny aspekt jedzenia – wpływają na emocje, podejmowanie decyzji i relacje społeczne, co sprawia, że osoba dotknięta tym problemem może czuć się odizolowana i niezrozumiana.

Do najczęstszych objawów należą:

• Objawy fizyczne:
  • Drastyczna utrata wagi lub jej wahania.
  • Przerzedzenie włosów lub ich wypadanie.
  • Osłabienie, zmęczenie, omdlenia.
  • Problemy trawienne, takie jak refluks czy zaparcia.
  • Zanik miesiączki u kobiet.

• Objawy behawioralne:
  • Restrykcyjne jedzenie lub kompulsywne objadanie się.
  • Unikanie jedzenia w obecności innych.
  • Przymusowe wymioty lub stosowanie środków przeczyszczających.
  • Nadmierna aktywność fizyczna, często połączona z obsesją na punkcie spalania kalorii.
  • Ukrywanie jedzenia lub tworzenie rytuałów związanych z posiłkami.

• Objawy emocjonalne:
  • Poczucie winy i wstydu związane z jedzeniem.
  • Obsesyjne myślenie o wadze i wyglądzie.
  • Wycofanie społeczne, izolacja.
  • Lęk i depresja.

Powikłania wynikające z zaburzeń odżywiania

Nieleczone zaburzenia odżywiania mogą prowadzić do poważnych konsekwencji zdrowotnych, zarówno fizycznych, jak i psychicznych. Do najczęstszych powikłań fizycznych należą:

• Kardiologiczne: Zaburzenia rytmu serca, niewydolność serca.
• Trawienne: Choroba refluksowa przełyku (GERD), zaparcia, problemy z jelitami.
• Hematologiczne: Niedokrwistość, osłabienie odporności.
• Hormonalne: Zatrzymanie cyklu menstruacyjnego (amenorrhea), niepłodność.
• Neurologiczne: Uszkodzenia mózgu, problemy z koncentracją.
• Stomatologiczne: Uszkodzenie szkliwa zębów i problemy z dziąsłami spowodowane częstymi wymiotami.

Do najczęstszych powikłań psychicznych należą: 

• Depresja: Pogłębiające się poczucie beznadziejności i bezwartościowości.
• Myśli samobójcze: Zaburzenia odżywiania mogą prowadzić do ryzykownych zachowań i myśli o samookaleczeniu lub samobójstwie.

Przyczyny zaburzeń odżywiania

Zaburzenia odżywiania mają złożone przyczyny, które wynikają z interakcji czynników biologicznych, psychologicznych i społecznych. Mogą one wystąpić u każdego, jednak pewne czynniki zwiększają ryzyko ich rozwoju. Do najważniejszych należą:

• Genetyka i historia rodzinna: Jeśli w rodzinie występowały zaburzenia odżywiania lub problemy psychiczne, ryzyko ich rozwinięcia rośnie.
• Biologia mózgu: Zaburzenia w funkcjonowaniu neuroprzekaźników, takich jak serotonina, mogą wpływać na apetyt i nastrój.
• Kultura i media: Ideały szczupłej sylwetki promowane w mediach mogą prowadzić do niezadowolenia z własnego ciała.
• Trauma: Doświadczenia takie jak przemoc czy zaniedbanie mogą wywoływać zaburzenia odżywiania jako mechanizm radzenia sobie z bólem emocjonalnym.
• Problemy psychiczne: Lęk, depresja i zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne często współwystępują z zaburzeniami odżywiania.
• Wpływ społeczny: Uczestnictwo w zajęciach, gdzie wygląd ciała odgrywa kluczową rolę (np. gimnastyka, balet, pływanie), może zwiększać presję na utrzymanie określonej sylwetki.
• Perfekcjonizm: Osoby dążące do perfekcji w każdej dziedzinie życia częściej angażują się w niezdrowe praktyki związane z jedzeniem.
• Cukrzyca typu 1: Do 25% kobiet z cukrzycą typu 1 doświadcza zaburzeń odżywiania, takich jak celowe ograniczanie insuliny w celu kontroli wagi (diabulimia).

Leczenie zaburzeń odżywiania

Leczenie zaburzeń odżywiania wymaga interdyscyplinarnego podejścia i współpracy wielu specjalistów: psychologów, psychiatrów, dietetyków i lekarzy.

• Psychoterapia. Terapia poznawczo-behawioralna (CBT) jest jedną z najskuteczniejszych metod leczenia. Pomaga pacjentom zrozumieć i zmienić negatywne wzorce myślowe. związane z jedzeniem i obrazem ciała.
• Leki. W niektórych przypadkach stosuje się leki przeciwdepresyjne lub stabilizujące nastrój, które wspierają proces zdrowienia.
• Porady dietetyczne. Dietetyk pomaga opracować zrównoważony plan żywieniowy i zmieniać nawyki żywieniowe.
• Hospitalizacja. W skrajnych przypadkach, gdy zaburzenia odżywiania zagrażają życiu, konieczna jest hospitalizacja, aby zapewnić wsparcie medyczne i psychologiczne.

Czy można zapobiegać zaburzeniom odżywiania?

Zaburzenia odżywiania to złożone schorzenia o wieloczynnikowym podłożu, dlatego nie istnieje uniwersalny sposób na ich całkowite zapobieganie. Jednak świadomość ryzyka, wczesna interwencja i promowanie zdrowych nawyków mogą znacząco zmniejszyć prawdopodobieństwo ich rozwoju. Jeśli w Twojej rodzinie występują zaburzenia odżywiania lub problemy ze zdrowiem psychicznym, kluczowe jest czujne monitorowanie wszelkich sygnałów ostrzegawczych. Jak podkreślają specjaliści, wczesne leczenie pozwala przerwać niezdrowe wzorce zachowań, zanim staną się trudniejsze do przezwyciężenia.

Jak zmniejszyć ryzyko zaburzeń odżywiania?

Istnieją konkretne kroki, które mogą pomóc w minimalizowaniu ryzyka, zarówno u siebie, jak i u bliskich. Rozpoznanie i leczenie problemów psychicznych, takich jak depresja, lęk czy zaburzenia obsesyjno-kompulsywne, na wczesnym etapie to klucz do zapobiegania zaburzeniom odżywiania. Wsparcie terapeutyczne i zdrowy styl życia mogą pomóc w utrzymaniu równowagi emocjonalnej.

Zaburzenia odżywiania u dzieci 

Rodzice i opiekunowie odgrywają ogromną rolę w kształtowaniu zdrowych nawyków żywieniowych u dzieci. Jeśli wiesz, że w Twojej rodzinie występują zaburzenia odżywiania, poniższe działania mogą pomóc:

• Bądź pozytywnym wzorem: Pokaż dziecku, że zdrowe podejście do jedzenia i ciała to podstawa dobrego samopoczucia.
• Unikaj etykietowania jedzenia: Zamiast mówić o jedzeniu jako „dobrym” lub „złym”, skup się na jego wartościach odżywczych.
• Nie rozmawiaj o diecie: Promuj zdrowy styl życia zamiast dążenia do określonej sylwetki.
• Unikaj krytycznych komentarzy: Negatywne uwagi na temat wyglądu – zarówno swojego, jak i innych – mogą wpłynąć na rozwój niskiej samooceny.

Świadomość i wsparcie – klucz do prewencji

Jak podkreśla dr Cynthia Bulik, specjalistka w dziedzinie zaburzeń odżywiania: „Prewencja zaczyna się od budowania akceptacji siebie i zrozumienia, że wartość człowieka nie zależy od jego wagi czy wyglądu”. Warto zatem rozwijać w sobie i swoich bliskich zdrową relację z jedzeniem oraz ciałem, pamiętając, że każda interwencja, nawet najmniejsza, ma znaczenie w zapobieganiu poważniejszym problemom.

Podsumowanie – FAQ

1. Jak objawiają się zaburzenia odżywiania u nastolatków?

U nastolatków zaburzenia odżywiania mogą objawiać się drastycznymi zmianami w wadze, restrykcyjnym jedzeniem, obsesyjnym liczeniem kalorii, unikaniem posiłków w obecności innych, a także kompulsywnymi ćwiczeniami. Mogą również pojawić się zmiany nastroju, wycofanie społeczne, wahania energii oraz problemy z koncentracją.

2. Jakie są nietypowe zaburzenia odżywiania?

Nietypowe zaburzenia odżywiania to schorzenia, które nie w pełni pasują do kryteriów diagnostycznych klasycznych zaburzeń. Przykłady obejmują ortoreksję (obsesję na punkcie zdrowej żywności), bigoreksję (zaburzenie związane z dążeniem do nadmiernej masy mięśniowej) oraz pregoreksję (restrykcyjne jedzenie w czasie ciąży).

3. Czym są selektywne zaburzenia odżywiania?

Selektywne zaburzenia odżywiania, znane jako zaburzenie unikania/ograniczania przyjmowania pokarmów (ARFID), polegają na unikaniu określonych produktów spożywczych lub spożywaniu bardzo ograniczonego zakresu pokarmów. Wynika to z niechęci do określonych smaków, tekstur lub zapachów, a nie z chęci kontroli wagi.

4. Jak wygląda profilaktyka zaburzeń odżywiania?

Profilaktyka obejmuje promowanie zdrowego podejścia do jedzenia, ograniczenie presji na wygląd ciała, unikanie rozmów o „dobrej” i „złej” żywności oraz wspieranie samoakceptacji. Kluczowe jest także wczesne rozpoznanie objawów lęku, depresji czy niskiej samooceny, które mogą prowadzić do rozwoju zaburzeń odżywiania.

5. Depresja a zaburzenia odżywiania – czy istnieje związek?

Tak, istnieje silny związek. Depresja często współwystępuje z zaburzeniami odżywiania, ponieważ obie choroby mogą wynikać z podobnych mechanizmów, takich jak niska samoocena, stres czy nierównowaga neuroprzekaźników. U osób z depresją jedzenie bywa sposobem na radzenie sobie z emocjami lub próbą odzyskania kontroli nad swoim życiem.

Nie wahaj się szukać pomocy. Zdrowie fizyczne i psychiczne są kluczowe dla pełnego i szczęśliwego życia.

Lek. med. Katarzyna Lizak