Anoreksja – co to jest? Przyczyny, objawy i pomoc

Termin anoreksja oznacza silne uczucie niechęci wobec jedzenia. Zwykle dotyczy on jadłowstrętu o podłożu psychicznym, jednak może rozwijać się także w przebiegu wielu chorób czy na skutek stosowanego leczenia. Należy zachować szczególną czujność, gdy niepokojące objawy pojawiają się u dzieci i nastolatków. W tym okresie zaburzenia odżywiania mogą nieść ze sobą wyjątkowo poważne konsekwencje, np. zahamowanie rozwoju. Dowiedz się, jakie są przyczyny i sposoby leczenia anoreksji.

Co to jest anorekcja?

Anoreksja, czyli inaczej jadłowstręt, jest uczuciem bardzo silnej niechęci wobec jedzenia. Brak apetytu może być objawem wielu chorób o różnym podłożu. Z tego powodu zawsze powinien budzić niepokój, zwłaszcza gdy utrzymuje się przez dłuższy czas i powoduje znaczną utratę masy ciała czy zaburzenia wzrastania u dzieci.

W zależności od wieku pacjenta, który odczuwa znaczne pogorszenie apetytu, warto wziąć pod uwagę różne prawdopodobne przyczyny jadłowstrętu. U małych dzieci niechęć do jedzenia może pojawiać się m.in. w wyniku:

• alergii pokarmowych – najczęstszymi alergenami w tym przypadku są mleko, jajka, pszenica, soja, orzechy, ryby i owoce morza;
• celiakii (choroby trzewnej), czyli nietolerancji glutenu. Choroba ma podłoże autoimmunologiczne, charakteryzuje się przewlekłym przebiegiem i obejmuje wiele narządów. Gluten jest obecny w zbożach, głównie w pszenicy, życie, jęczmieniu, dlatego spożywanie takich produktów powoduje występowanie objawów. Pierwsze dolegliwości mogą pojawiać się już u niemowląt podczas rozszerzania diety, jednak zwykle są mało specyficzne. Należą do nich m.in. biegunka, bóle brzucha, wzdęcia, wymioty czy nawracające afty. Długotrwałe zaburzenia pracy układu pokarmowego wiążą się także z niechęcią dziecka do jedzenia, czyli jadłowstrętem;
• zaparć nawykowych, tzn. zaparć na tle psychicznym – wówczas dziecko zaczyna kojarzyć spożywanie posiłków z późniejszą koniecznością oddawania stolca, co jest dla niego bolesne;
• obecności pasożytów, np. owsików lub tasiemca – dzieci są szczególnie narażone na zarażenie pasożytami ze względu na większą skłonność do umieszczania rąk czy przedmiotów w ustach. Infestacja pasożytnicza może wiązać się z dolegliwościami ze strony układu pokarmowego, co powoduje anoreksję;
• infekcji wirusowych i bakteryjnych, które zwykle są przyczyną krótkotrwałego jadłowstrętu.

U młodzieży niechęć do jedzenia zwykle ma podłoże psychiczne. Pełna, łacińska, nazwa tego zaburzenia brzmi anorexia nervosa, czyli jadłowstręt psychiczny. Jednak potocznie określenie „anoreksja” jest najczęściej używane właśnie w odniesieniu do tego schorzenia.

U dorosłych jadłowstręt pojawia się zwykle w przebiegu różnych chorób, na skutek stresu lub jako niepożądane działanie stosowanego leczenia. Do najczęstszych przyczyn anoreksji w tym wieku należą m.in.:

• zaburzenia pracy układu pokarmowego, np. choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy;
• choroby metaboliczne, np. cukrzyca;
• nowotwory, a także ich leczenie;
• infekcje wirusowe i bakteryjne;
• przyjmowanie niektórych leków;
• palenie papierosów;
• nadużywanie alkoholu;
• stres.

W dalszej części tekstu skupię się na scharakteryzowaniu jadłowstrętu psychicznego. Z tego powodu określenie „anoreksja” będzie dotyczyło zaburzenia odżywiania o takim podłożu.

Czy anoreksja to choroba psychiczna?

Anorexia nervosa, czyli jadłowstręt psychiczny należy do grupy zaburzeń odżywiania. Charakteryzują się one niewłaściwym postrzeganiem swojego ciała i skupieniem uwagi na temacie jedzenia, często podporządkowywaniu mu codziennych aktywności. Zaburzenia odżywiania mają podłoże psychiczne, jednak zwykle wiążą się także z nieprawidłową pracą innych układów, np. hormonalnego. Z tego powodu wymagają kompleksowej opieki całego zespołu.

Co więcej, osoby zmagające się z anoreksją podejmują wiele działań, które mają prowadzić do utraty masy ciała. Część z nich stosuje wyczerpujące ćwiczenia fizyczne, przyjmuje środki zmniejszające głód, przeczyszczające, moczopędne, inni prowokują wymioty. Jednocześnie obiektywne wskaźniki sugerują, że ich masa ciała jest zbyt niska, tzn.:

• wynosi co najmniej 15% poniżej normy dla wieku i wzrostu;
• wskaźnik masy ciała (ang. body mass index – BMI) jest równy lub niższy niż 17,5.

Kogo może dotyczyć anoreksja?

Anoreksja znacznie częściej dotyczy kobiet. Jednak w ostatnim czasie zaburzenia odżywiania stają się coraz bardziej widocznym problemem także u mężczyzn. Typowo anoreksja występuje u nastolatek i młodych kobiet, zwykle między 14 a 18 rokiem życia. Obecnie jednak zaburzenia odżywiania coraz częściej dotyczą także młodszych osób.

Do czynników ryzyka, które mogą sprzyjać pojawieniu się anoreksji, należą także m.in.

• mieszkanie w kraju należącym do kręgu cywilizacji zachodniej;
• występowanie zaburzeń odżywiania lub innych zaburzeń o podłożu psychicznym, np. depresji;
• niski poziom wsparcia ze strony rodziców i pozostałych członków rodziny, w tym krytyczne komentarze na temat wyglądu czy sposobu odżywiania;
• traumatyczne doświadczenia w przeszłości np. molestowanie seksualne;
• niska samoocena, zwłaszcza w połączeniu z perfekcjonizmem i zaburzeniami lękowymi;
• obciążenia podczas narodzin np. wcześniactwo czy niska masa urodzeniowa.

Jakie mogą być przyczyny, czyli od czego zaczyna się anoreksja?

Dotychczas nie udało się ustalić czynnika odpowiedzialnego za rozwój anoreksji. Prawdopodobnie jednak jadłowstręt psychiczny może mieć podłoże:

• genetyczne, ponieważ zaburzenia odżywiania często występują rodzinnie;
• neurobiologiczne – w przebiegu anoreksji dochodzi do nieprawidłowego działania neuroprzekaźników, które kontrolują samopoczucie, napęd i motywację. Dodatkowo pojawiają się zaburzenia pracy hormonów, które regulują uczucie głodu i sytości;
• psychologiczne – osoby zmagające się z anoreksją mają wewnętrzną potrzebę kontroli nad własnym życiem i zbyt surowo oceniają swój wygląd. Często można zauważyć także perfekcjonistyczne podejście do rozwiązywania problemów i wysoki poziom lęku.

Jakie mogą być objawy anoreksji?

W przebiegu anoreksji pojawia się przede wszystkim zaburzone postrzeganie własnego ciała i duże skupienie na kontrolowaniu posiłków. U osób zmagających się z jadłowstrętem psychicznym można zauważyć także zachowania, które mają na celu ograniczanie przyjmowanych kalorii lub zwiększenie ich wykorzystywania np. poprzez wprowadzenie intensywnych treningów. Taki styl życia wiąże się ze zmniejszeniem masy ciała. Skutki znacznego ograniczania jedzenia przez dłuższy czas mogą jednak dotyczyć wielu układów, m.in.:

• regulacji temperatury ciała – zmniejszenie tolerancji na zimno;
• skóry – skóra staje się sucha, łuszcząca się, pojawia się meszek, czyli lanugo (zwykle na twarzy, plecach i przedramionach), częstym problemem w przebiegu anoreksji jest także wypadanie włosów;
• mięśni – dochodzi do osłabienia siły i zaniku mięśni;
• układu kostno-stawowego – mogą pojawiać się bóle kostne, ponieważ w zaawansowanej postaci anoreksji dochodzi do przebudowy tkanki na skutek przewlekłego niedożywienia;
• układu krążenia – mogą występować zawroty głowy i omdlenia wskutek zaburzeń rytmu serca, obniżenie wartości ciśnienia tętniczego, a nawet niewydolność serca;
• układu pokarmowego – pojawiają się zaparcia, wzdęcia i uczucie pełności po jedzeniu, głównie ze względu na spowolnioną pracę jelit;
• układu rozrodczego – może dochodzić do zaniku miesiączki (Przeczytaj także: Zaburzenia miesiączkowania – przyczyny), a także zmian w obrębie pochwy i macicy;
• układu nerwowego – anoreksji zwykle towarzyszy apatia, osłabienie koncentracji i zdolności poznawczych, zaburzenia snu, bóle głowy. Może pojawiać się także depresja, drażliwość, lęk lub paradoksalne zwiększenie aktywności;
• układu krwiotwórczego – w badaniach można zauważyć niedokrwistość, czyli anemię, a także zmniejszenie liczby białych krwinek i płytek krwi;
• równowagi wodno-elektrolitowej – dochodzi do zmniejszenia stężenia we krwi wielu jonów, np. potasu, wapnia, magnezu, jak również glukozy czy białka, co prowadzi do pojawienia się obrzęków.

Zewnętrzne objawy anoreksji często są wyraźnie widoczne, chociaż część osób zmagających się z tym zaburzeniem odczuwa potrzebę zasłaniania ciała i ukrywania sylwetki. Natomiast, aby ustalić, jakie powikłania rozwinęły się w obrębie narządów wewnętrznych, warto wykonać podstawowe badania, m.in. morfologię krwi, badanie poziomu elektrolitów, hormonów płciowych w przypadku braku miesiączki czy białka całkowitego we krwi.

Jak wygląda leczenie anoreksji?

Leczenie anoreksji jest złożonym i długotrwałym procesem. Wymaga bardzo indywidualnego podejścia do każdego pacjenta. Zwykle odbywa się pod opieką lekarza psychiatry i psychologa, a także innych specjalistów, którzy zajmują się leczeniem powikłań związanych z anoreksją ze strony innych układów.

Jeżeli dostrzegasz objawy mogące sugerować anoreksję u kogoś ze swoich najbliższych, warto motywować go do udania się na konsultację psychiatryczną. Specjalista, który zajmuje się leczeniem zaburzeń odżywiania, ma możliwość obiektywnej oceny sytuacji, a jeżeli pojawi się taka potrzeba, także rozpoczęcia terapii.

Jak mogą przebiegać zaburzenia odżywiania?

Zaburzenia odżywiania stanowią poważny problem, zwłaszcza wśród dziewcząt w wieku dojrzewania. Mogą jednak dotyczyć zarówno kobiet, jak i mężczyzn, bez względu na etap życia. Często wiążą się ze znacznym obniżeniem jakości życia ze względu na towarzyszącą apatię czy podporządkowanie całego planu dnia posiłkom lub ich unikaniu. W konsekwencji zaburzenia odżywiania mogą prowadzić do nieprawidłowego funkcjonowania wielu układów z powodu niedożywienia lub objadania się. Poza anoreksją należą do nich także:

• jadłowstręt psychiczny atypowy – w przebiegu którego występuje część objawów podobnych do jadłowstrętu psychicznego. Mimo to nie spełnia wszystkich kryteriów, aby postawić rozpoznanie anorexia nervosa;
• bulimia, czyli żarłoczność psychiczna (łac. bulimia nervosa) – polega na pojawianiu się okresowych napadów objadania się i zbyt dużym skupieniu na kontroli masy ciała. Osoby zmagające się z tym zaburzeniem często po napadzie żarłoczności próbują „pozbyć się” jedzenia, które przyjęli np. poprzez prowokowanie wymiotów lub zażywanie środków przeczyszczających;
• atypowa żarłoczność psychiczna – w przebiegu której występuje część objawów takich jak w bulimii. Mimo to nie spełnia wszystkich kryteriów, aby postawić rozpoznanie żarłoczności psychicznej;
• przejadanie się związane z innymi czynnikami psychologicznymi, np. żałoba, wypadek, urodzenie dziecka;
• zespół kompulsyjnego objadania się (ang. binge-eating disorder) – należy do uzależnień behawioralnych, czyli polegających na braku kontroli nad określonym zachowaniem. W tym przypadku polega ono na występowaniu napadów objadania się, które powoduje negatywne emocje, takie jak wstyd czy poczucie braku kontroli;
• zespół jedzenia nocnego (ang. night-eating syndrome);
• wymioty związane z innymi czynnikami psychologicznymi, czyli powtarzające się wymioty, które towarzyszą innym zaburzeniom o podłożu psychicznym;
• zaburzenia odżywiania nieokreślone w inny sposób (ang. eating disorders not otherwise specified).

Autor: Monika Nowakowska

Weryfikacja merytoryczna: lek. Agnieszka Żędzian