Nadmierne gazy – przyczyny oraz sposoby ten nieprzyjemny problem

Wzdęcia (nadmierne gazy w przewodzie pokarmowym, a konkretnie w jelitach), są powszechnym problemem, występującym wśród ludzi na całym świecie. W większości przypadków dolegliwość ta nie stanowi zagrożenia dla zdrowia, choć niekiedy może być objawem toczących się procesów chorobowych i sygnałem ostrzegawczym. Niezależnie od tego, nadmierne oddawanie gazów może być źródłem bólów brzucha, dyskomfortu, czy wprowadzać nas w zakłopotanie, zwłaszcza w sytuacjach społecznych. Jak i dlaczego powstaje nadmierna ilość gazów? Z tego artykułu dowiesz się, w jaki sposób powstają gazy jelitowe, co jest tego przyczyną, a także jak łagodzić tę krępującą dolegliwość.

Jak powstają gazy w naszych jelitach?

Powstawanie gazów jest nieodłącznym elementem fizjologii ssaków – zarówno zwierząt, jak i ludzi. W przypadku człowieka dzienna objętość wytwarzanych gazów w przewodzie pokarmowym sięga od około 0,5 do 1,5 l. Ilość ta może zmieniać się w ciągu naszego życia i stanu zdrowia, co jest uzależnione przede wszystkim od naszej diety, stylu życia, przyjmowanych leków czy czynników genetycznych, z których wiele pozostaje niewyjaśnionych. W skład gazów jelitowych wchodzi przede wszystkim azot, tlen, dwutlenek węgla, metan czy wodór. Ponieważ wymienione gazy są bezwonne, za nieprzyjemny zapach odpowiadają głównie związki siarki (zwłaszcza siarkowodór), a także amoniak, skatol i indol. 

Gazy jelitowe powstają przede wszystkim w wyniku połykania powietrza (tzw. aerofagia) oraz procesów, w których składniki pokarmowe ulegają procesowi fermentacji pod wpływem działalności rozmaitych gatunków bakterii, a także niektórych drożdży, zamieszkujących nasze jelita (tzw. mikroflora jelitowa).

Nadmierne gazy w jelitach mogą gromadzić się podczas połykania nadmiernych ilości powietrza, chociażby podczas szybkiego jedzenia i picia (zwłaszcza z użyciem słomek), palenia papierosów czy żucia gumy. Sprzyja temu także picie napojów gazowanych. Aerofagia stymuluje organizm do usuwania nadmiaru połkniętego powietrza czy dwutlenku węgla, co objawia się tzw. odbijaniem i wzdęciami, którym towarzyszy nadmierne uwalnianie gazów. 

Skład naszej mikroflory jest ściśle związany z dietą, niektórymi chorobami, przyjmowanymi lekami (zwłaszcza antybiotykami) oraz indywidualnymi predyspozycjami. Przyjmuje się, że niektóre gatunki bakterii czy drożdży (np. Bacillus, Bifidobacterium czy Saccharomyces) wpływają dobroczynnie na pracę naszych jelit, skutecznie fermentując trafiające do jelit resztki pokarmowe oraz wytwarzają substancje chemiczne (tzw. cytokiny), hamujące rozwój mikrostanów zapalnych w obrębie przewodu pokarmowego. Ma to szczególne znaczenie w profilaktyce i wspomaganiu leczenia chorób przewlekłych, takich jak otyłość i cukrzyca. Istnieją również bakterie i grzyby, uważane za szkodliwe dla naszej mikroflory. Nie radzą sobie one aż tak skutecznie z pełną fermentacją resztek pokarmowych (głównie cukrów i błonnika) i powodują uwalnianie z nich specyficznych związków chemicznych, czego skutkiem jest nadmierna produkcja gazów o nieprzyjemnej woni.

Nadmierne gazy – przyczyny

Jak już wcześniej wspomnieliśmy, produkcja gazów w przewodzie pokarmowym zachodzi praktycznie bez przerwy. Niektóre czynniki mogą jednak nasilać ten proces i prowadzić do nieprzyjemnych dolegliwości. Oto niektóre z możliwych przyczyn:

• Niektóre składniki diety, bogate w węglowodany (cukry) złożone mogą znacząco nasilać procesy fermentacyjne w obrębie jelit. Wymienić tu można takie pokarmy jak kapusta, cebula, brokuły, fasola czy czosnek. Są one źródłem m.in. cukru rafinozy, który może zostać rozłożony jedynie przez bakterie jelitowe. W wyniku tego procesu powstają duże ilości gazów, wywołujących wzdęcia. Zawierają również związki zawierające siarkę, sprzyjające uwalnianiu zwiększonych ilości siarkowodoru w jelicie. Podobna sytuacja ma miejsce chociażby w przypadku jaj, które zawierają duże ilości bogatych w siarkę aminokwasów. 

Mimo że błonnik jest cennym i niezbędnym do zachowania prawidłowego działania naszych jelit składnikiem pokarmowym, jego zwiększone spożycie sprzyja powstawaniu nadmiernych gazów. Warto unikać zbyt gwałtownego zwiększania jego ilości w diecie, gdyż może być to przyczyną niekomfortowych dolegliwości. 

Niektóre zamienniki cukru, występujące w tzw. fit produktach i żywności sportowej mogą wywoływać zwiększone uwalnianie gazów w jelicie. Substancje te, będące alkoholami cukrowymi (m.in. ksylitol, erytrytol i maltitol), są w niewielkim stopniu metabolizowane w przewodzie pokarmowym. Spożyte w nadmiarze, mogą być przyczyną wzdęć i biegunek. Największe ryzyko wystąpienia tych dolegliwości zazwyczaj niesie ze sobą maltitol, a najmniejsze erytrytol, choć każdy organizm może reagować inaczej. 

• Nadwrażliwości i nietolerancje pokarmowe: warto wymienić tutaj zwłaszcza nietolerancję laktozy (cukru mlecznego). Jest ona spowodowana niedoborem enzymu, rozkładającego laktozę, zwanego laktazą. Po kilku pierwszych latach życia aktywność enzymu laktazy u człowieka znacząco się obniża. U niektórych osób jest ona tak niska, że spożyta z produktami mlecznymi laktoza trafia do jelit w niezmienionej postaci i tam fermentuje. Prowadzi to do powstawania wzdęć i biegunek. Innymi nietolerowanymi substancjami mogą być chociażby sorbitol czy fruktoza.

• Dysbioza (zaburzenia) mikroflory jelitowej. Jak już wcześniej wspomniano, jelita są środowiskiem życia miliardów bakterii, niezbędnych dla prawidłowego funkcjonowania układu pokarmowego. Czynniki takie jak stres, niezdrowa dieta czy antybiotykoterapia mogą zaburzać równowagę między tzw. „dobrymi”, a „złymi” bakteriami, co prowadzi do nadmiernego wytwarzania gazów.

Szczególnym przykładem przerostu flory bakteryjnej jest tzw. SIBO (zespół rozrostu bakteryjnego jelita cienkiego). Charakteryzuje się on obecnością w obrębie jelita cienkiego bakterii, które zazwyczaj kolonizują jelito grube. SIBO powoduje m.in. upośledzenie wchłaniania niektórych witamin, zwłaszcza B12 i rozpuszczalnych w tłuszczach (A, D, E, K) i powoduje uszkadzanie nabłonka jelit przez enzymy bakteryjne. Sprzyja też rozwojowi niektórych chorób autoimmunologicznych. Wśród wielu objawów SIBO, związanych z niedoborem poszczególnych witamin i innych składników odżywczych, charakterystyczne są również wzdęcia i biegunki tłuszczowe. Rozpoznanie stawia się przede wszystkim na podstawie badania posiewu treści jelitowej, pobranej przez endoskop lub sondę oraz testów oddechowych.

• Stosowane leki: niektóre z przyjmowanych lekarstw mogą sprzyjać powstawaniu nadmiernych gazów. Przyczyny tego stanu mogą być różne, w zależności od mechanizmu działania poszczególnych leków. Dobrym przykładem leku, którego dość charakterystycznym skutkiem ubocznym są wzdęcia jest metformina, stosowana w leczeniu cukrzycy typu 2. Hamuje ona proces rozkładania węglowodanów w przewodzie pokarmowym, w wyniku czego większa ich ilość w postaci niezmienionej trafia do jelit, gdzie ulegają one fermentacji, generującej zwiększone ilości gazów i wzdęcia.

• Choroby układu pokarmowego: niektóre jednostki chorobowe układu pokarmowego, zwłaszcza te dotyczące jelit, mogą dawać również objawy w postaci wzdęć. Przykładami takich chorób mogą być niedrożność jelit, wrzodziejące zapalenie jelita grubego, choroba Leśniowskiego-Crohna, celiakia czy zespół jelita drażliwego (IBS). Zmiana rytmu wypróżnień, dolegliwości bólowe czy chudnięcie z towarzyszącym im nadmiernym oddawaniem gazów są wskazaniem do pilnej konsultacji lekarskiej. 

Nadmierne gazy – sposoby na wzdęcia 

Istnieją różne sposoby ograniczania nadmiernego powstawania gazów oraz wzdęć. W jaki sposób można im zaradzić?

• Zmiana nawyków żywieniowych: wolniejsze jedzenie, dokładne przeżuwanie, unikanie korzystania ze słomek – zmniejszy to ilość połykanego powietrza. 
• Rzucenie palenia, ograniczenie żucia gumy.
• Unikanie produktów żywnościowych, wywołujących u nas wzdęcia, zmiana sposobu przyrządzania żywności: np. moczenie roślin strączkowych przed gotowaniem.
• Unikanie produktów typu fast-food, zawierających zazwyczaj duże ilości tłuszczu, spowalniającego procesy trawienne i powodującego zaleganie treści pokarmowej w obrębie jelit, co sprzyja nasilonym procesom fermentacyjnym.
• Dieta eliminacyjna pod kontrolą dietetyka – może pomóc w ustaleniu, jakie pokarmy działają na nas niekorzystnie (np. zawierające laktozę, fruktozę).
• Przyjmowanie preparatów z enzymami trawiennymi, takimi jak laktaza (przy nietolerancji laktozy) czy alfa-galaktozydaza (nietolerancja roślin strączkowych): mogą pomóc, choć reakcja na nie jest indywidualna, a skuteczność jest obiektem dyskusji.
• Stosowanie probiotyków ze szczepami bakteryjnymi: umożliwia odtworzenie prawidłowego mikrobiomu jelit, a dzięki temu także prawidłowych procesów fermentacyjnych, co może ograniczyć wytwarzanie gazów. Probiotyki są szczególnie cenne w okresie jesienno-zimowym oraz w trakcie i po kuracji antybiotykowej.
• Herbaty i napary ziołowe, takie jak mięta, rumianek czy koper włoski, poprawiające trawienie, działające rozkurczająco na jelita i ograniczające powstawanie wzdęć. Podobnie może działać węgiel aktywny, wiążący niektóre substancje będące źródłem powstawania gazów.
• Symetykon: jest lekiem, stosowanym w leczeniu kolek jelitowych i wzdęć u niemowląt, dzieci i dorosłych. Wspomaga on pękanie pęcherzyków gazów w jelitach i działa rozkurczowo, co pozwala na ograniczenie dolegliwości.
• Regularna aktywność fizyczna: wspomaga pracę jelit i przesuwanie treści pokarmowej, co ogranicza powstawanie nadmiernych ilości gazów. Pomocnym może być nawet zwykły spacer po obfitym posiłku.

Podsumowanie

Nadmierne gazy to powszechny problem, który zwykle wynika z nieprawidłowej lub niedostosowanej do naszego organizmu diety, nawyków żywieniowych lub drobnych zaburzeń trawiennych. Choć mogą być uciążliwe, w większości przypadków wystarczą proste zmiany – jak wolniejsze jedzenie, unikanie gazowanych napojów czy wprowadzenie probiotyków – by znacząco poprawić komfort życia. Jeśli jednak wzdęcia są uporczywe lub towarzyszą im inne objawy, nie można ich ignorować i należy skonsultować się z lekarzem.

Mgr Aleksandra Wasilów