Jakie są podobieństwa i różnice między niepłodnością a bezpłodnością?

Słowa „niepłodność” i „bezpłodność” często są stosowane wymiennie, jednak mają nieco inne znaczenia. Oba stany znacznie utrudniają lub uniemożliwiają zajście w ciążę. W konsekwencji prowadzą do powikłań zdrowotnych samych pacjentów, a pośrednio wpływają także na politykę społeczną, ekonomiczną i demograficzną kraju. Niepłodność jest stanem odwracalnym, a odpowiednie leczenie może pozwolić parze na posiadanie dziecka. Bezpłodność natomiast wiąże się z trwałym brakiem możliwości uzyskania ciąży. Zaburzenia płodności dotyczą zarówno kobiet, jak i mężczyzn. Dowiedz się, jakie są podobieństwa i różnice między niepłodnością a bezpłodnością.

Co to jest niepłodność?

Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) określa, że niepłodność jest stanem, gdy parze nie udaje się uzyskać ciąży przez 12 miesięcy. Takie rozpoznanie można postawić, gdy potencjalni rodzice podejmują w tym okresie regularne stosunki płciowe 2–4 razy w tygodniu i nie stosują metod antykoncepcyjnych. Jeżeli mimo to nie udaje się osiągnąć spodziewanych rezultatów, zaleca się konsultację w specjalistycznym ośrodku, aby rozpocząć diagnostykę i leczenie.

Obecnie z problemem niepłodności prawdopodobnie zmaga się 10–16% osób w wieku rozrodczym. W Polsce dotyczy ona około miliona par. Tylko część z nich pozostaje pod opieką specjalistycznych ośrodków, które zajmują się diagnostyką i leczeniem zaburzeń płodności.

Niepłodność jest stanem, który może pojawić się na różnych etapach rozwoju rodziny. Z tego powodu wyróżniamy:

• niepłodność pierwotną, gdy problem pojawia się podczas starań o pierwsze dziecko. Taka postać dominuje na obszarach wysoko rozwiniętych;
• niepłodność wtórną, gdy trudności z uzyskaniem ciąży występują u pary, która ma już potomstwo. Ten rodzaj dotyczy zwykle rodziców w krajach rozwijających się.

Co to jest bezpłodność?

Termin „bezpłodność” oznacza trwałą utratę zdolności do spłodzenia dziecka. Jest to stan nieodwracalny, a medycyna na obecnym etapie rozwoju nie może zaoferować pacjentom skutecznego leczenia.

Co może zwiększać ryzyko niepłodności i bezpłodności?

Przyczyny powstawania niepłodności i bezpłodności są bardzo złożone. Zależą od zdrowia partnerów, ich indywidualnych predyspozycji oraz warunków zewnętrznych. Nie zawsze udaje się określić dokładną korelację między czynnikiem ryzyka a wystąpieniem zaburzeń płodności. Niektóre zachowania i warunki otoczenia mogą jednak w dłuższej perspektywie wpływać negatywnie na możliwość zostania rodzicem.

Do najlepiej poznanych czynników ryzyka niepłodności i bezpłodności należą:

• narażenie na metale ciężkie, promieniowanie i organiczne środki chemiczne;           
• palenie tytoniu;          
• przyjmowanie narkotyków i nadużywanie alkoholu;
• stosowanie sterydów anabolicznych;
• infekcje, np. kiła, świnkowe lub rzeżączkowe zapalenie jąder;
• stres;
• stosowanie niektórych leków (np. hormonalnych);
• część chorób układowych, m.in. niedokrwistość, cukrzyca i zaburzenia pracy tarczycy;
• w przypadku mężczyzn także przebywanie w wysokiej temperaturze, która zaburza produkcję plemników.

Jakie mogą być przyczyny niepłodności i bezpłodności u kobiet?

Przyczyny niepłodności oraz bezpłodności są w dużej mierze wspólne. Znaczną część chorób, które mogą powodować zaburzenia płodności na wczesnych etapach, poddaje się leczeniu. Niestety z czasem prowadzą one do nieodwracalnych powikłań.

W mniej więcej połowie przypadków problemy z uzyskaniem ciąży leżą po stronie kobiety. Do najczęstszych przyczyn niepłodności, które wynikają ze stanu zdrowia pacjentki, można zaliczyć:

• zaburzenia jajeczkowania, czyli owulacji, które pojawiają się w przebiegu wrodzonych zespołów genetycznych, chorób endokrynologicznych, np. hiperprolaktynemii i zespołu policystycznych jajników (PCOS), jadłowstrętu psychicznego (anorexia nervosa) czy bulimii. Nieprawidłowe cykle miesięczne często dotyczą także pacjentek, które żyją w przewlekłym stresie i uprawiają wyczynowo sport;
• niedrożność jajowodów;
• nieprawidłową budowę układu rodnego, zwłaszcza macicy;
• choroby zakaźne, a przede wszystkim infekcje, które przebiegają w obrębie narządów miednicy mniejszej i wywołują zapalenie przydatków;
• endometriozę, w której przebiegu błona śluzowej macicy występuje poza właściwym narządem.

Część powikłań niektórych chorób nie poddaje się leczeniu. Z tego powodu mogą one prowadzić do trwałych zaburzeń w obrębie układu rodnego i bezpłodności. Należą do nich m.in.:

• przedwczesna niewydolność jajników, w wyniku której jajniki przechodzą „przedwczesną menopauzę” i tracą aktywność przed 40. rokiem życia;
• utrata funkcji macicy lub jajników, np. z powodu zabiegu chirurgicznego lub urazu;

Co może powodować niepłodność i bezpłodność u mężczyzn?

Zaleca się, aby diagnostyka zaburzeń płodności była przeprowadzana równolegle u obojga partnerów. Tak samo jak u kobiet, niepłodność i bezpłodność mogą rozwinąć się na podłożu podobnych chorób i stanów, tylko na różnym stopniu zaawansowania.

Wśród najczęstszych czynników, które powodują zaburzenia rozrodu u mężczyzn, można wyróżnić:

• przyczyny przedjądrowe, np. nieprawidłowe wydzielanie i działanie hormonów, m.in. steroidowych, tarczycowych i gonadotropin przysadkowych, a także czynniki środowiskowe i przyjmowanie niektórych leków;
• przyczyny jądrowe, a zwłaszcza wnętrostwo, wrodzone lub nabyte nieprawidłowości w budowie jądra, zapalenie jąder, urazy gonad, skręt i żylaki powrózka nasiennego czy niedokrwienie narządów płciowych;
• przyczyny pozajądrowe, m.in. niedrożność dróg wyprowadzających nasienie, zapalenie najądrzy, stercza i pęcherzyków nasiennych, urazy mechaniczne wewnętrznych i zewnętrznych narządów płciowych oraz podwiązanie nasieniowodów;
• zaburzenia seksualne, np. nieprawidłową budowę prącia, która uniemożliwia współżycie płciowe, brak wzwodu, brak wytrysku czy wytrysk wsteczny.

Jak można rozpoznać niepłodność i bezpłodność?

Decyzja o rozpoczęciu diagnostyki i leczenia zaburzeń płodności powinna zostać podjęta przez partnerów po konsultacji z lekarzem prowadzącym. Przebieg całego procesu zależy m.in. od czasu, w jakim para starała się o ciążę, wieku kobiety, jej rezerwy jajnikowej, regularności i charakteru cykli miesięcznych oraz historii medycznej, a w szczególności operacji w obrębie miednicy. Na początku warto także przedyskutować oczekiwania partnerów, m.in. to, ile planują mieć dzieci i w jakim czasie oraz które procedury medyczne są zgodne z ich światopoglądem.

W przypadku pacjentki poniżej 35. roku życia, która nie zgłasza żadnych obciążeń w wywiadzie, należy przeprowadzić badania pod kątem zaburzeń płodności po roku regularnego współżycia. U kobiety po 35. roku życia zaleca się rozpocząć diagnostykę po 6 miesiącach starań, natomiast po 40. roku życia nawet od razu, gdy para zadeklaruje plany posiadania dziecka. Równolegle badaniom powinien poddać się także jej partner.

Jak wygląda leczenie niepłodności i bezpłodności?

Problem niepłodności i bezpłodności odnosi się przede wszystkim do zdrowia i emocjonalnego obciążenia partnerów, którzy bezskutecznie starają się o ciążę. Wpływa jednak także na stan demograficzny, politykę socjalną i wskaźniki ekonomiczne kraju, dlatego pośrednio dotyczy całego społeczeństwa.

Postępowanie w przypadku niepłodności i bezpłodności wymaga całościowego podejścia do problemu, z jakim zgłaszają się partnerzy. Z tego powodu proces powinien obejmować konsultacje u specjalistów z różnych dziedzin, m.in. ginekologii, endokrynologii, genetyki i psychologii. Zespół medyczny kieruje procesem terapeutycznym i spełnia w nim wiele ważnych zadań, m.in.:

• ustala przyczynę problemu;
• wprowadza skuteczne leczenie, dzięki któremu para może uzyskać prawidłową ciążę;
• opiekuje się ciężarną i płodem aż do urodzenia dziecka;
• zapewnia wsparcie psychologiczne na każdym etapie, ponieważ para, która mierzy się z zaburzeniami płodności, jest obciążona stresem o dużym nasileniu. Może on dodatkowo utrudniać proces leczniczy i zmniejszać motywację pacjentów, zwłaszcza że leczenie niepłodności bardzo często trwa od kilku do kilkunastu lat.

Diagnostyka pary z problemem niepłodności najczęściej rozpoczyna się od konsultacji u ginekologa położnika. Wielu lekarzy, którzy zajmują się leczeniem niepłodności, ma dodatkowo specjalizację z endokrynologii ginekologicznej. Na dalszych etapach procesu terapeutycznego pacjenci mogą być kierowani na konsultacje w zależności od stanu zdrowia i przyczyny zaburzenia, np. do kliniki chirurgii lub ośrodków, które przeprowadzają zabiegi inseminacji domacicznej i zapłodnienia pozaustrojowego.

Leczenie niepłodności obejmuje edukację partnerów w zakresie zdrowego trybu życia. Ma ona za zadanie zwiększyć świadomość pacjentów na temat czynników ryzyka, które mogą zaburzać płodność, i zmotywować do ich wyeliminowania.

Autor: Monika Nowakowska

Weryfikacja merytoryczna: lek. Agnieszka Żędzian

Bibliografia

1. K. Łukaszuk i in., Diagnostyka i leczenie niepłodności – rekomendacje Polskiego Towarzystwa Medycyny Rozrodu i Embriologii (PTMRiE) oraz Polskiego Towarzystwa Ginekologów i Położników (PTGP), „Ginekologia i Perinatologia Praktyczna” 2018, t. 3, nr 3, s. 112–140.
2. M. Koperwas, M. Głowacka, Problem niepłodności wśród kobiet i mężczyzn – epidemiologia, czynniki ryzyka i świadomość społeczna, „Aspekty Zdrowia i Choroby” 2017, t. 2, nr 3, s. 31–49.
3. W. Kuczyński i in., Rekomendacje dotyczące diagnostyki i leczenia niepłodności – skrót, „Ginekologia Polska” 2012, nr 83, s. 149–154.
4. C. Łepecka-Klusek, A.B. Pilewska-Kozak, G. Jakiel, Niepłodność w świetle definicji choroby podanej przez WHO, „Medycyna Ogólna i Nauki o Zdrowiu” 2012, t. 18, nr 2, 163–166.