Objawy i leczenie przetrenowania. Jakie są pierwsze oznaki?

Przetrenowanie to stan organizmu nierzadko dotykający osoby uprawiające różne dyscypliny sportowe. Przyczyny bywają różne, a skutki wpływają nie tylko na zdrowie fizyczne, ale również psychiczne. Jakie są oznaki przetrenowania?

Zespół przetrenowania – co to jest?

Wbrew powszechnej opinii, przemęczenie treningowe nie jest określeniem tożsamym z przetrenowaniem. Grupa specjalistów Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu oraz Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy, w swojej pracy  pt. „Zespół przetrenowania w sporcie – mechanizm, objawy, przyczyny” wspominają o terminologii związanej z przemęczeniem oraz przetrenowaniem, wprowadzonej przez European College of Sport Science, która wyróżnia:

• przemęczenie funkcjonalne (ang. functional overreaching, FO) – to pozytywne zjawisko w sporcie. Obciążenia treningowe powodują krótkoterminowy (do 7 dni) spadek formy osoby trenującej;
• przemęczenie niefunkcjonalne (ang. nonfunctional overreaching, NFO) – to negatywne zjawisko w sporcie. Spadek formy fizycznej i psychicznej oraz objawy neuroendokrynologiczne trwają od kilku tygodni aż do kilku miesięcy;
• zespół przetrenowania (ang. overtraining syndrome, OTS) – to stan, w którym negatywne objawy neurologiczne, endokrynologiczne, immunologiczne są mocno nasilone, a spadek formy sportowca jest znaczący. Symptomy przetrenowania trwają dłużej niż dwa miesiące.

Mechanizm powstawania zespołu przetrenowania nie jest jednoznaczny. Jedna z teorii zakłada, że przetrenowanie może być związane ze zmianami metabolizmu białek, lipidów i węglowodanów. Może również być efektem szeregu procesów hormonalnych, immunologicznych oraz oksydacyjnych w organizmie.

Przyczyny przetrenowania

Zespół przetrenowania pojawia się w sytuacji, kiedy dochodzi do zaburzenia równowagi pomiędzy obciążeniami związanymi z treningiem a wypoczynkiem, pozwalającym na regenerację organizmu. Trzeba bowiem pamiętać, że regeneracja odgrywa kluczową rolę w osiąganiu lepszych wyników sportowych – organizm pozbawiony odpoczynku zaczyna się buntować, co może prowadzić do zaburzeń zdrowia fizycznego i problemów emocjonalnych.

Do przetrenowania najczęściej dochodzi w sytuacji gdy zostaną zlekceważone pierwsze objawy przemęczenia. Często spadek wydolności organizmu wynikający z przemęczenia traktowany jest jako wskazówka do zwiększenia obciążeń pracy, co może prowadzić do OTS. Monotonność treningów, częsty udział w zawodach, stres związany z dużą liczbą podróży oraz nieodpowiednia dieta mogą powodować i wzmacniać stan organizmu, jakim jest przetrenowanie.

Zakłada się, że kobiety są bardziej podatne na OTS niż mężczyźni; ryzyko przetrenowania jest większe u osób młodych lub po 40. roku życia, trenujących sporty wytrzymałościowe.

Przetrenowanie – diagnostyka

Rozpoznanie zespołu przetrenowania jest trudnym i skomplikowanym zadaniem. Nie istnieją bowiem ściśle określone, jednoznaczne kryteria, pozwalające na zdiagnozowanie zespołu przetrenowania. Objawy przetrenowania są różnorodne i niespecyficzne. Mogą wskazywać również na rozwój infekcji lub innych dolegliwości w organizmie – specjalista, który zajmuje się diagnozowaniem przetrenowania, zwykle stara się wykluczyć inne czynniki, które mogły powodować spadek formy oraz nastroju.

Rozpoznanie OTS wymaga wyeliminowania między innymi:

• zaburzeń wewnątrzwydzielniczych (np. chorób tarczycy, cukrzycy),
• alergii,
• anemii,
• chorób zakaźnych,
• zaburzeń psychologicznych,
• zaburzeń odżywiania. 

OTS diagnozuje się, kiedy nie można znaleźć innego uzasadnienia złego samopoczucia.

Przetrenowanie – objawy fizjologiczne oraz psychologiczne

Objawy przetrenowania to między innymi:

• zwiększone, trwające dłuższy czas uczucie przemęczenia,
• bolesność mięśni oraz stawów,
• osłabiona motoryka,
• wolniejsza regeneracja powysiłkowa,
• obniżenie łaknienia i związany z tym spadek masy ciała,
• obniżenie siły mięśniowej (przetrenowanie mięśni),
• obniżenie wydolności fizycznej organizmu,
• kłopoty ze snem,
• zaburzenia parametrów układu krążenia,
• zaburzenia psychologiczne: negatywne nastawienie do treningów, obniżona pewność siebie, depresja, apatia, 
• problemy z koncentracją,
• obniżenie odporności immunologicznej – skłonność do infekcji,
• obniżony poziom hemoglobiny, pogorszona tolerancja glukozy, niedobór azotynów, spadek poziomu minerałów, podwyższone lub obniżone stężenie kortyzolu.

Wyżej wymienione objawy mogą występować niezależnie od siebie, a stopień ich nasilenia bywa różny.

Skutki przetrenowania

Skutki przetrenowania bywają różne. U sportowców cierpiących na długotrwałe przetrenowanie obserwuje się długotrwałe obniżenie formy sportowej, skłonności do kontuzji (obrażeń kostno-mięśniowych), niemożność poprawy wyników sportowych oraz obniżenie nastroju.

Leczenie przetrenowania

W leczeniu przetrenowania nie stosuje się farmakoterapii, chyba że są to odpowiednie suplementy diety (zalecone przez lekarza), które mogą wpłynąć na poprawę kondycji fizycznej sportowca.

Najlepszym sposobem leczenia zespołu przetrenowania jest odpoczynek. Czas trwania oraz formę odpoczynku należy skonsultować z lekarzem sportowym, oraz trenerem. Wskazania zostają ustalone indywidualnie dla każdego sportowca.

Profilaktyka przetrenowania

Znane przysłowie, które ma zastosowanie w medycynie i mówi o tym, że lepiej zapobiegać niż leczyć, sprawdza się również w zespole przetrenowania. Jak wspomniano wcześniej, nie ma wiarygodnych badań, dzięki którym można jednoznacznie zidentyfikować zespół przetrenowania. Dlatego większość sportowców powinna zdawać sobie sprawę, jak ważne są działania profilaktyczne, które w dużym stopniu redukują ryzyko wystąpienia OTS.

W pierwszej kolejności należy zachować umiar w treningach i nie zapominać o konieczności wygospodarowania czasu na regenerację organizmu. Jeśli obciążenia na treningu nie będą odpowiednio zrównoważone regeneracją, dojdzie do przetrenowania.

Przy opracowywaniu planu treningowego należy ściśle współpracować z osobą (profesjonalny trener), która potrafi ułożyć treningi w ten sposób, aby wzrost formy fizycznej nie wiązał się ze stopniowym wyniszczaniem organizmu. Program treningowy powinien obejmować stałe monitorowanie obciążeń treningowych, zaplanowanie odpowiedniego odpoczynku i odnowy biologicznej.

Należy nawiązać również współpracę z lekarzem sportowym – częste badania lekarskie połączone z badaniami wydolnościowymi powinny skutecznie obniżać ryzyko przetrenowania.

Aby uniknąć OTS, warto skonsultować się z doświadczonym dietetykiem. Pomoże on opracować zbilansowaną, adekwatną do trybu życia dietę oraz poinstruuje sportowca w zakresie odpowiedniego nawodnienia organizmu. Nierzadko przydaje się również wsparcie psychologiczne.