Reumatoidalne zapalenie stawów – jak się objawia? Jakie badania wykonać? Jak leczyć?

Reumatoidalne zapalenie stawów to układowa choroba tkanki łącznej, dla której typowe jest symetryczne, nieswoiste zapalenie stawów. Dodatkowo towarzyszą jej objawy pozastawowe i powikłania układowe. RZS ma postępujący przebieg i nieleczone nieuchronnie prowadzi do inwalidztwa.

Choroby reumatyczne to problem wielu osób, jedną z najczęściej występujących spośród nich jest reumatoidalne zapalenie stawów (RZS). Sprawdź, jakie są jego objawy. Dowiedz się, co odpowiada za powstanie tej choroby, w jaki sposób lekarz stawia rozpoznanie i na czym polega leczenie.

Reumatoidalne zapalenie stawów – co to jest?

Reumatoidalne zapalenie stawów, czyli RZS, to przewlekła choroba autoimmunologiczna tkanki łącznej. Przyczyną tej choroby jest nieprawidłowe funkcjonowaniem układu odpornościowego pacjenta. W wyniku określonych zaburzeń elementy układu odpornościowego identyfikują tkanki własnego organizmu jak obce i rozpoczynają skierowany przeciwko nim atak z wykorzystaniem różnego rodzaju mechanizmów immunologicznych. To najczęściej występująca zapalna choroba stawów – szacuje się, że dotyczy 0,3–1,0% społeczeństwa, przy czym na ogół zmagają się z nią kobiety powyżej 50 lat.

Klasyfikacja reumatoidalnego zapalenia stawów, czyli RZS

RZS z uwagi na czas trwania choroby dzieli się na: bardzo wczesne (poniżej 6 miesięcy), wczesne (poniżej 24 miesięcy) oraz późne (powyżej 24 miesięcy). Biorąc pod uwagę rodzaj i występowanie danego typu przeciwciał (RF i anty-CCP, ACPA), wyróżnia się RZS seropozytywne (RF i ACPA obecne) i seronegatywne (RF i ACPA nieobecne). Jest też klasyfikacja uwzględniająca przebieg kliniczny choroby. Zgodnie z nią wyodrębniamy:

• typ I z samoistną remisją – dobra odpowiedź organizmu na leczenie, łagodny przebieg, możliwa remisja, czyli ustąpienie objawów choroby;
• typ II z łagodnym postępem – słabsza odpowiedź organizmu na leczenie, powolny, ale stały postęp choroby;
• typ III z progresją mimo leczenia – ograniczona odpowiedź na leczenie, szybka progresja, czyli postępowanie choroby i ciężki przebieg, wysokie ryzyko niepełnosprawności i inwalidztwa.

Reumatoidalne zapalenie stawów – przyczyny

Choroba rozwija się na podłożu nieprawidłowej odpowiedzi immunologicznej na nieznany antygen, który stymuluje błonę maziową w stawie do odpowiedzi zapalnej. Jednak dokładne przyczyny RZS nie są znane. Zwraca się uwagę na czynniki genetyczne i środowiskowe. Za genetycznymi jej uwarunkowaniami przemawia rodzinne występowanie. Szacuje się, że RZS występuje nawet 5 razy częściej u osób, których bliscy krewni na nie chorują. Do innych czynników predysponujących do powstania schorzenia należą:

• defekt układu odpornościowego – nieprawidłowe postrzeganie własnych tkanek jako „wroga” i kierowanie wobec nich niszczących autoprzeciwciał;
• zakażenie – podejrzewa się rolę infekcji wirusowych czy bakteryjnych w inicjowaniu odpowiedzi zapalnej;
• płeć – kobiety chorują częściej; stosunek zachorowań kobiet i mężczyzn wynosi 3 : 1,
• palenie papierosów i stres – zwiększają ryzyko zachorowania.

Reumatoidalne zapalenie stawów – objawy

RZS charakteryzujące się nieswoistym, symetrycznym zapaleniem stawów – atakuje te same miejsca po obu stronach ciała. Zmiany rozwijają się przede wszystkim w obrębie nadgarstków, stawów śródręczno-paliczkowych i śródstopno-paliczkowych. Choroba RZS prowadzi do ich destrukcji, zniekształcenia, przykurczów i upośledzenia ich funkcji.

Objawami RZS są:

• ból i sztywność stawu – objawy są najbardziej uciążliwe po obudzeniu się i po długim nieporuszaniu stawem; sztywność łagodnieje po mniej więcej godzinie;
• tkliwość na ucisk;
• obrzęk na skutek rozrostu błony maziowej;
• wysięk na skutek nadmiernej produkcji płynu stawowego;
• ograniczona ruchomość – utrata zdolności do wykonywania pełnego zakresu ruchów.

W wyniku choroby dochodzi do niszczenia przylegających do stawu struktur (chrząstki, kości, więzadeł, ścięgien). Jest to najczęstsza przyczyna niepełnosprawności. W przebiegu RZS obserwuje się dodatkowo objawy pozastawowe, które towarzyszą innym chorobom układowym tkanki łącznej, w tym m.in.: spadek masy ciała, stany podgorączkowe, niedokrwistość, układowe zapalenie naczyń. Rozwinąć się mogą: zespół suchości wywołany zapaleniem spojówek, zapalenie kłębuszków nerkowych, guzki reumatoidalne – bezbolesne guzki podskórne, zespół kanału nadgarstka – ucisk na rdzeń kręgowy. W ciężkich przypadkach RZS prowadzi do przedwczesnej śmierci.

Reumatoidalne zapalenie stawów – leczenie

Szybkie rozpoznanie i leczenie RZS jest kluczowe dla zminimalizowania rozprzestrzeniania się choroby na inne układy i narządy lub zapobiegania mu. Leczenie RZS jest złożone. Wykorzystuje się przede wszystkim:

• farmakoterapię – stosuje się różne grupy leków, lecz podstawę stanowią niesteroidowe leki przeciwzapalne (hamują stan zapalny i zmniejszają ból), glikokortykosteroidy (hamują produkcję kortyzolu w organizmie; stosowane w formie ostrzykiwania stawów, znacznie łagodzą ból), leki modyfikujące przebieg choroby (LMPCh, np. metotreksat, leflunomid, sulfasalazyna, sole złota – łagodzą objawy, ale przede wszystkim hamują niszczenie stawów), leki biologiczne (skierowane przeciwko czynnikom zaangażowanym w proces zapalny, np. adalimumab, certolizumab, etanercept, tocilizumab, infliksymab, abatacept);
• fizykoterapię – zalecane metody to: krioterapia, balneoterapia, ultradźwięki, masaże, które działają przeciwbólowo, łagodzą stan zapalny i rozluźniają układ mięśniowy;
• kinezyterapię – ćwiczenia zwiększające zakres ruchu, wzmacniające mięśnie, poprawiające ogólną wydolność (np. chodzenie, pływanie, jazda na rowerze);
• zaopatrzenie ortopedyczne – pomaga odciążyć chore stawy i ułatwić poruszanie się, w tym: laski, kule, chodziki, fotele, stabilizatory, wkładki do butów;
• leczenie uzdrowiskowe, wsparcie psychiczne, odpoczynek, dostosowanie otoczenia do niesprawności, zaprzestanie palenia;
• leczenie operacyjne podejmowane jest, kiedy zachowawcze nie przynosi zadowalającego efektu.

Rozpoznanie reumatoidalnego zapalenia stawów

W rozpoznaniu reumatoidalnego zapalenia stawów stosuje się następujące kryteria klasyfikacyjne oceniane w skali punktowej:

• zajęcie stawów:
  • 1 duży staw – 0,
  • od 2 do 10 dużych stawów – 1,
  • od 1 do 3 małych stawów (z zajęciem lub bez zajęcia dużych stawów) – 2,
  • od 4 do 10 małych stawów (z zajęciem lub bez zajęcia dużych stawów) – 3,
  • powyżej 10 stawów (w tym co najmniej jeden mały staw) – 5;
• testy serologiczne:
  • RF i anty-CCP nieobecne – 0,
  • niski poziom RF lub anty-CCP – 2,
  • wysoki poziom RF lub anty-CCP – 3;
• wskaźniki ostrej fazy:
  • prawidłowe wartości CRP i OB – 0,
  • nieprawidłowe wartości CRP lub OB – 1;
• czas trwania zapalenia stawów:
  • < 6 tygodni – 0,
  • ≥ 6 tygodni – 1.

Należy dodać wszystkie wartości. Suma powyżej 6 punktów stanowi o RZS .

Rozpoznanie RZS obejmuje przede wszystkim:

• badania podmiotowe i przedmiotowe;
• badania laboratoryjne, w tym: oznaczenie w surowicy krwi stężenia CRP (białka ostrej fazy), szybkości opadania krwinek (odczynu Biernackiego), aktywności przeciwciał RF (czynnika reumatoidalnego; stwierdza się go u 70–80% chorych) i ACPA (przeciwciał przeciwko cyklicznemu cytrulinowanemu peptydowi), a w celu diagnostyki różnicowej z kolagenozami – ilościowe oznaczenie aktywności ANA (przeciwciał przeciwjądrowych);
• badania obrazowe, w tym: RTG rąk i stóp w dwóch płaszczyznach (początkowe objawy RZS to osteoporoza przystawowa i zwężenie szpary stawowej, następnie rozwijają się nadżerki, nieprawidłowości w położeniu i kostnienie stawów), ultrasonografia (zapewnia ocenę wysięków stawowych, zapalenia błony maziowej i pochewki ścięgnistej); w razie niepewności diagnostycznej wykorzystuje się dodatkowo rezonans magnetyczny.

A: dr n. o zdr. Olga Dąbska

Weryfikacja merytoryczna: lek. Agnieszka Żędzian

Bibliografia:

1. A. Jura-Półtorak, K. Olczyk, Aktualne poglądy na etiopatogenezę reumatoidalnego zapalenia stawów, „Annales Academiae Medicae Silesiensis” 2011, t. 65, nr 4, s. 51–57.
2. A. Marcol-Majewska, G. Majewski, P. Kotyla, Reumatoidalne zapalenie stawów – propozycje postępowania diagnostycznego, „Forum Reumatologii” 2017, t. 3, nr 2, s. 88–92.
3. M. Ostanek, A. Ciechanowicz, Czynniki genetyczne w patogenezie reumatoidalnego zapalenia stawów, „Reumatologia” 2009, t. 47, nr 3, s. 143–150.
4. E. Stanisławska-Biernat, M. Sierakowska, S. Sierakowski, Nowe kryteria klasyfikacyjne reumatoidalnego zapalenia stawów, „Reumatologia” 2010, t. 48, nr 6, s. 361–365.