Układ trawienny człowieka – budowa, działanie i diagnostyka

Układ trawienny człowieka należy do najbardziej złożonych systemów organizmu. Jego głównym zadaniem jest pobieranie, rozdrabnianie, trawienie oraz wchłanianie składników odżywczych, a także usuwanie niestrawionych resztek pokarmowych. Dzięki skoordynowanej pracy wielu narządów możliwe jest pozyskiwanie energii i budulca niezbędnych do życia. Poznaj elementy układu trawiennego i sprawdź, jakie badania pozwalają diagnozować problemy z układem trawiennym. 

Jama ustna – początek procesu trawienia

Pierwszym odcinkiem przewodu pokarmowego jest jama ustna, w której dochodzi do mechanicznego rozdrabniania pokarmu za pomocą zębów oraz mieszania go ze śliną. Ślina zawiera amylazę ślinową – enzym, który rozpoczyna wstępny rozkład węglowodanów. Ważną funkcję pełni również język, biorący udział w przesuwaniu kęsa pokarmowego w kierunku gardła i przełyku. W jamie ustnej znajdują się także receptory smakowe, które przekazują mózgowi informacje o jakości i rodzaju spożywanego jedzenia, co ma znaczenie nie tylko dla odczuć sensorycznych, lecz także dla przygotowania dalszych odcinków układu trawiennego do działania.

Gardło i przełyk – droga do żołądka

Po połknięciu kęs pokarmowy trafia do gardła, a następnie do przełyku. Gardło pełni funkcję skrzyżowania dróg oddechowych i pokarmowych, dlatego ważną rolę odgrywa nagłośnia, która zamyka wejście do krtani podczas połykania i zapobiega zachłyśnięciu. Przełyk to mięśniowa rura o długości około 25 centymetrów, w której dzięki falowym skurczom mięśni (perystaltyce) pokarm przesuwany jest w stronę żołądka. Na granicy przełyku i żołądka znajduje się dolny zwieracz przełyku, który zapobiega cofaniu się treści pokarmowej i chroni błonę śluzową przełyku przed działaniem kwasu żołądkowego.

Żołądek – magazyn i rozdrabniacz

Żołądek jest rozbudowaną, elastyczną częścią przewodu pokarmowego o pojemności średnio od 1 do 1,5 litra, pełniącą funkcję magazynu pokarmu oraz miejsca intensywnego trawienia chemicznego. Pokarm trafiający do żołądka zostaje poddany mechanicznemu rozdrabnianiu poprzez rytmiczne skurcze mięśni gładkich, które jednocześnie mieszają go z sokiem żołądkowym, tworząc papkę zwaną treścią pokarmową.

Sok żołądkowy jest mieszaniną kwasu solnego, enzymów trawiennych i śluzu ochronnego. Kwas solny pełni funkcję bakteriobójczą, niszcząc patogeny obecne w pokarmie, a jednocześnie aktywuje enzymy trawienne, takie jak pepsyna odpowiedzialna za rozkład białek na peptydy. Enzymy lipolityczne i lipaza żołądkowa uczestniczą we wstępnym rozkładzie tłuszczów. Śluz wytwarzany przez komórki żołądka chroni błonę śluzową przed działaniem kwasu solnego, zapobiegając powstawaniu wrzodów i uszkodzeń ściany żołądka.

Żołądek pełni również funkcję regulacyjną w procesie trawienia. Wydziela hormony takie jak gastryna, które stymulują produkcję soku żołądkowego i przyspieszają motorykę przewodu pokarmowego. Czynnik wewnętrzny Castle’a, produkowany przez komórki okładzinowe żołądka, jest niezbędny do wchłaniania witaminy B12 w jelicie cienkim, co ma istotne znaczenie dla produkcji czerwonych krwinek i funkcjonowania układu nerwowego.

Na granicy żołądka i jelita cienkiego znajduje się odźwiernik, który kontroluje stopniowe przesuwanie treści pokarmowej do dwunastnicy, zapewniając odpowiedni czas kontaktu pokarmu z enzymami trzustkowymi i żółcią. Dzięki temu proces trawienia jest precyzyjnie regulowany i przebiega w sposób wydajny. Zaburzenia pracy żołądka, takie jak nadkwasota, refluks, wrzody czy zapalenie błony śluzowej, mogą prowadzić do bólu, zgagi, nudności, wymiotów oraz zaburzeń wchłaniania składników odżywczych.

Jelito cienkie – główne miejsce trawienia i wchłaniania

Jelito cienkie jest istotnym miejscem trawienia chemicznego i wchłaniania substancji odżywczych. Dzieli się na trzy odcinki: dwunastnicę, jelito czcze i jelito kręte. W dwunastnicy do treści pokarmowej dołączają enzymy trzustkowe oraz żółć wytwarzana przez wątrobę i magazynowana w pęcherzyku żółciowym. Enzymy trzustki rozkładają białka, tłuszcze i węglowodany, natomiast sole żółciowe emulgują tłuszcze, co ułatwia ich rozkład i wchłanianie.

Ściana jelita cienkiego ma liczne kosmki i mikrokosmki jelitowe, które znacząco zwiększają powierzchnię wchłaniania. To właśnie tutaj do krwiobiegu trafiają aminokwasy, glukoza, witaminy rozpuszczalne w wodzie oraz sole mineralne, a do układu limfatycznego – produkty trawienia tłuszczów. Cały proces jest niezwykle precyzyjny i kontrolowany przez liczne hormony przewodu pokarmowego, takie jak sekretyna czy cholecystokinina.

Jelito grube – formowanie kału i mikrobiota

Po zakończeniu trawienia w jelicie cienkim niestrawione resztki pokarmowe przedostają się do jelita grubego. Jego głównym zadaniem jest wchłanianie wody i elektrolitów oraz formowanie mas kałowych. Jelito grube obejmuje kątnicę, okrężnicę, odbytnicę i odbyt. Bardzo ważną rolę odgrywa obecna w nim mikrobiota jelitowa, która wspiera trawienie resztek błonnika, produkuje niektóre witaminy (np. witaminę K i część witamin z grupy B) oraz chroni przed namnażaniem się patogennych bakterii.

Zaburzenia równowagi mikrobioty mogą prowadzić do wielu chorób, takich jak biegunki, zaparcia, zespół jelita drażliwego czy stany zapalne jelit. Jelito grube, choć nie uczestniczy bezpośrednio w procesie trawienia podstawowych składników odżywczych, pełni zatem niezwykle istotną funkcję w utrzymaniu homeostazy organizmu.

Wątroba – centrum metaboliczne

Wątroba jest największym narządem wewnętrznym człowieka i pełni niezwykle złożone funkcje metaboliczne, trawienne oraz detoksykacyjne. Waży przeciętnie około 1,5 kg i znajduje się w prawej górnej części jamy brzusznej, częściowo chroniona przez żebra. Jej podstawową rolą jest produkcja żółci, niezbędnej do emulgacji tłuszczów i umożliwia ich prawidłowe trawienie oraz wchłanianie w jelicie cienkim. Żółć zawiera również produkty metabolizmu, które są następnie wydalane z organizmu wraz z kałem.

Wątroba pełni także funkcję detoksykacyjną. Neutralizuje szkodliwe związki chemiczne, toksyny, leki, alkohol oraz produkty uboczne metabolizmu. Dzięki enzymom wątrobowym możliwe jest ich przekształcenie w substancje łatwiej wydalane przez nerki lub przewód pokarmowy. Narząd ten jest istotny dla utrzymania homeostazy organizmu, gdyż reguluje poziom glukozy we krwi poprzez magazynowanie glikogenu i uwalnianie glukozy w razie potrzeby.

Wątroba jest także centrum syntezy białek osocza, w tym albumin, które odpowiadają za utrzymanie ciśnienia onkotycznego (przeciwdziała nadmiernemu gromadzeniu się płynów w tkankach, czyli obrzękom, i wspomaga utrzymanie odpowiedniej objętości krwi krążącej), oraz czynników krzepnięcia niezbędnych do prawidłowego procesu hemostazy. Magazynuje witaminy (A, D, E, K oraz część witamin z grupy B) i mikroelementy, takie jak żelazo i miedź, pełniąc funkcję rezerwuaru substancji niezbędnych dla prawidłowego funkcjonowania organizmu.

Wątroba jest niezwykle odporna na uszkodzenia dzięki zdolności do regeneracji, jednak przewlekłe choroby, takie jak wirusowe zapalenie wątroby typu B i C, stłuszczenie wątroby czy marskość, mogą prowadzić do poważnych zaburzeń jej funkcji. Utrata zdolności detoksykacyjnych, zaburzenia metabolizmu białek i tłuszczów oraz niewydolność wątroby mogą zagrażać życiu pacjenta. 

Trzustka – niewielki, ale niezbędny gruczoł

Trzustka pełni podwójną funkcję: zewnętrzno- i wewnątrzwydzielniczą. Jako gruczoł zewnątrzwydzielniczy produkuje sok trzustkowy, zawierający enzymy trawiące białka, tłuszcze i węglowodany. Jako gruczoł wewnątrzwydzielniczy wydziela hormony regulujące poziom glukozy we krwi – insulinę i glukagon. Dzięki temu trzustka łączy procesy trawienne z gospodarką metaboliczną całego organizmu. Uszkodzenie trzustki, np. w wyniku zapalenia czy nowotworu, ma poważne konsekwencje, ponieważ zaburza zarówno procesy trawienia, jak i regulacji poziomu cukru we krwi.

Regulacja pracy układu trawiennego

Układ trawienny działa pod kontrolą zarówno układu nerwowego, jak i hormonalnego. Nerwy autonomiczne wpływają na skurcze mięśni gładkich, wydzielanie soków trawiennych i motorykę jelit. Hormony, takie jak gastryna, sekretyna czy cholecystokinina, precyzyjnie koordynują poszczególne etapy trawienia. Dzięki temu proces przebiega sprawnie i w odpowiedniej kolejności.

Diagnostyka układu trawiennego

Diagnostyka układu trawiennego jest niezwykle szeroka i obejmuje zarówno ocenę funkcji poszczególnych narządów, jak i dokładną analizę ich struktury. Podstawę stanowi dokładny wywiad lekarski, w którym gromadzi się informacje o dolegliwościach ze strony przewodu pokarmowego, takich jak bóle brzucha, wzdęcia, nudności, wymioty, zmiany w rytmie wypróżnień czy obecność krwi w stolcu. Lekarz pyta również o dietę, przyjmowane leki, historię chorób przewlekłych oraz czynniki ryzyka, takie jak palenie tytoniu, spożycie alkoholu czy historia chorób nowotworowych w rodzinie.

Badanie fizykalne pozwala ocenić konsystencję i wielkość narządów jamy brzusznej, wykryć tkliwość przy ucisku, powiększenie wątroby, obecność wodobrzusza, a także ocenić napięcie mięśniowe i oznaki przewlekłego stanu zapalnego. To pierwszy etap, który umożliwia wstępne ukierunkowanie dalszych badań diagnostycznych.

Diangostyczne badania laboratoryjne układu trawiennego obejmują szereg parametrów:

• Morfologia krwi – ocena stanu ogólnego i wykrycie niedokrwistości wynikającej z przewlekłych krwawień z przewodu pokarmowego.
• Parametry biochemiczne – oznaczenie enzymów wątrobowych (ALT, AST, ALP, GGT), bilirubiny całkowitej i frakcyjnej, amylazy, lipazy oraz markerów stanu zapalnego (CRP).
• Badania kału – analiza obecności krwi utajonej, pasożytów, tłuszczu w kale (steatorrhea), a także testy mikrobiologiczne w kierunku bakterii patogennych lub wirusów.
• Kompleksowe badania składu mikrobioty jelitowej – pozwalają na ustalenie przyczyn zaburzeń przyswajania składników pokarmowych, zaburzeń odporności etc.   
• Badania immunologiczne i serologiczne – wykrywają celiakię, choroby autoimmunologiczne wątroby, infekcje wirusowe (HAV, HBV, HCV) oraz nietolerancje pokarmowe.

📌 Poznaj e-Pakiet brzuszny i sprawdź, jak działa Twój układ pokarmowy.

Badania obrazowe obejmują ultrasonografię jamy brzusznej, tomografię komputerową (TK), rezonans magnetyczny (MRI) oraz elastografię wątroby. Pozwalają one na ocenę wielkości, struktury i unaczynienia narządów, wykrycie guzów, torbieli, kamieni żółciowych oraz zmian zapalnych w przewodzie pokarmowym. Dodatkowo coraz częściej stosuje się endosonografię (EUS) do oceny trzustki, wątroby i struktur okołojelitowych.

Endoskopia stanowi istotny element diagnostyki – gastroskopia umożliwia ocenę przełyku, żołądka i dwunastnicy, kolonoskopia pozwala na obserwację jelita grubego, a enteroskopia kapsułkowa lub podwójna umożliwia obejrzenie jelita cienkiego. Podczas badań endoskopowych można pobierać wycinki do badań histopatologicznych, wykrywać zmiany nowotworowe, polipy czy źródła krwawienia.

Nowoczesne testy funkcjonalne obejmują m.in.:

• Testy oddechowe w kierunku zakażenia Helicobacter pylori oraz w ocenie wchłaniania laktozy lub innych cukrów.
• Manometria przełyku i pH-metria przełykowa – pozwalają na ocenę motoryki przełyku i refluksu żołądkowo-przełykowego.
• Badania dynamiki opróżniania żołądka – scyntygrafia lub testy z użyciem markerów barwnikowych umożliwiają ocenę szybkości przesuwania treści pokarmowej.
• Testy funkcji trzustki – oznaczanie elastazy trzustkowej w kale lub testy sekretynowo-cholecystokininowe pozwalają ocenić wydzielanie enzymów trzustkowych.

Badania genetyczne i molekularne pozwalają na wczesne wykrycie predyspozycji do chorób takich jak celiakia, choroby zapalne jelit, nowotwory jelita grubego czy dziedziczne choroby wątroby.

Całkowite spojrzenie na funkcjonowanie układu trawiennego wymaga integracji wyników badań klinicznych, laboratoryjnych, obrazowych i endoskopowych. Rozszerzona diagnostyka pozwala nie tylko na wczesne wykrycie chorób, lecz także na precyzyjne określenie ich lokalizacji, stopnia zaawansowania i potencjalnych przyczyn, co jest niezbędne do wdrożenia skutecznego leczenia i zapobiegania powikłaniom.

Podsumowanie

Układ trawienny to skomplikowany system narządów, których współpraca umożliwia prawidłowe funkcjonowanie całego organizmu. Rozpoczynając od jamy ustnej, a kończąc na odbycie, każdy element przewodu pokarmowego odgrywa określoną rolę w procesie rozdrabniania, trawienia, wchłaniania i wydalania. Istotne znaczenie mają również gruczoły trawienne, takie jak wątroba i trzustka, które wspierają działanie przewodu pokarmowego poprzez produkcję enzymów i innych substancji. Diagnostyka układu trawiennego pozwala na wczesne wykrycie nieprawidłowości i stanowi podstawę skutecznej terapii. Dzięki sprawnemu funkcjonowaniu układu trawiennego organizm uzyskuje energię i składniki potrzebne do życia. Istnienie dwukierunkowego systemu komunikacji pomiędzy skórą, mózgiem i jelitami rozszerza wpływ układu trawiennego na sfery nie związane bezpośrednio z odżywianiem i kondycją fizyczną: na odporność,   stan psychiczny (nastrój) i kondycję umysłową. Powoduje to, że układ trawienny jest  jednym z najważniejszych systemów w ludzkim ciele.

Autor: dr n. o zdr. Olga Dąbska

Konsultacja merytoryczna: lek. Wiktor Trela