Bóle głowy u dzieci i nastolatków – rodzaje i przyczyny dolegliwości

Ból głowy jest przypadłością, która dotyka osób w różnym wieku; zarówno osób starszych, będących „w sile wieku” oraz dzieci i młodzież. Bóle głowy są dolegliwością stosunkowo często występującą u dzieci i młodzieży. Szacuje się, że na świecie bóle głowy u nastolatków i dzieci o wysokim nasileniu dotykają nawet 60% tej populacji, a 9 % cierpi na migrenę. Dlatego też dla rodziców i opiekunów istotna jest umiejętność rozpoznania objawów bólu głowy u dzieci. 

Jak rozpoznać bóle głowy u dziecka? Czy bóle głowy w okresie dojrzewania są powodem do niepokoju? Czy ból głowy i zawroty u nastolatków są wskazaniem do wykonania dodatkowych badań diagnostycznych i kiedy należy skontaktować się z lekarzem? 

Ból głowy – miejsce w historii medycyny

Uczucie bólu jest nieodłączną częścią ludzkiego życia. Samo słowo ból wywodzi się od łacińskiego wyrazu poena oznaczającego karę. Ból bowiem sprowadzany był na ludzi przez złe moce i demony lub też stanowił karę wymierzaną przez bogów osobom niepokornym i grzesznym. Strach przed siłami nieczystymi lub boskim gniewem nie oznaczał bynajmniej, że cierpiący ludzie nie próbowali zaradzić wymierzanym karom. 

Starożytni kapłani stosowali zaklęcia i magiczne amulety, które miały ustrzec ludzi przed opętaniem, a cierpiących wyzwolić z mocy demonów. Zachowane artefakty odnalezione w Persji i Troi, babilońskie tablice gliniane jak również fragmenty papirusu Ebersa wymieniają metody jakimi antyczni kapłani i lekarze leczyli ból głowy. Ze źródeł tych możemy dowiedzieć się o wykorzystanych technikach masażu, działaniu temperatury, mieszankach ziół czy zabiegach chirurgicznych, które miały uwolnić pacjentów od złych duchów oraz wywoływanego przez nie szaleństwa, epilepsji i bólu.

Wielcy starożytni lekarze: Hipokrates z Kos i Claudius Galenus dokonali pierwszych, dosyć trafnych obserwacji objawów związanych z bólem migrenowym, próbując wiązać je z zaburzeniem równowagi tzw. humorów. Z kolei w afirmującym ascezę średniowieczu w leczeniu bólu głowy dopuszczano stosowanie okładów nasączonych lekami oraz roztworem opium i octu.

Co ciekawe starożytne metody leczenia wykorzystywane były (niestety dla pacjentów z różnym powodzeniem) przez setki lat. Pomimo swej drastyczności, zabieg trepanacji czaszki był stosowany przez niektórych lekarzy jeszcze w XVII wieku, czego przykładem jest zachowany opis leczenia wdrożonego w 1660 roku przez William’a Harvey’a, który pacjentowi cierpiącemu na nieuleczalną migreną zalecił wykonanie tego właśnie zabiegu. 

Mniej więcej w tym samym czasie angielski anatom Thomas Willis nazywany także „ojcem neurologii” dokonując obserwacji pacjentów cierpiących na migreny wskazał złożone podłoże tej choroby obejmujące dziedziczność, dietę czy zmienność pór roku i warunków atmosferycznych. Następnie pod koniec lat siedemdziesiątych XVIII wieku, Erasmus Darwin, dziadek Karola Darwina, wierząc, że bóle głowy są spowodowane nadmiernym rozszerzeniem naczyń krwionośnych, zaproponował metodę leczenia wykorzystującą wirowanie. Obracając pacjenta w specjalnie skonstruowanej wirówce miało wymusić przepływ krwi z głowy do stóp. Dalszy rozwój neurologii i odkrycia William’a Gowers’a, Paul’a Ehlich’a i Harold’a Wolffe’go doprowadził do lepszego poznania etiologii bólu głowy i opracowania bardziej skutecznych terapii. 

Ból głowy u dzieci i młodzieży

Ból głowy jest dolegliwością powszechnie występującą u dzieci. Szacuje się, że nawet 60% dzieci i nastolatków w wieku od 2. do 18. roku życia doświadcza bólu głowy o różnym podłożu. Jednocześnie częste, nawracające bóle głowy, definiowane jako występowanie dolegliwości bólowych częściej niż jednego dnia w ciągu tygodniu dotykają około od 8% do 30% dzieci i nastolatków. Pomimo częstego bólu głowy u dziecka, stosunkowo rzadko jest głównym powodem konsultacji z lekarzem podstawowej opieki zdrowotnej, a ze względu na zróżnicowanie możliwej etiologii stanowi on swoiste wyzwanie diagnostyczne. Skoro więc tak wiele dzieci zgłasza dolegliwości bólowe skąd wiemy, kiedy powinniśmy się martwić?

Bóle głowy u nastolatków – przyczyny

Uwzględniając przyczynę dolegliwości bólowych wyróżnia się: bóle pierwotne, wtórne i bóle o nieokreślonej etiologii.

Bóle pierwotne 

Ból głowy, w przypadku którego nie możemy wskazać bezpośredniej przyczyny określany jest jako ból pierwotny. Bóle pierwotne, w tym migreny (zarówno z aurą jak i bez niej), bóle głowy typu napięciowego i klasterowe bóle głowy, stanowią około 40% zgłaszanych przypadków bólu głowy. Spośród nich zdecydowanie najczęściej występują bóle migrenowe, które objawiają się pulsującym, jednostronnym bólem głowy u dziecka o umiarkowanym lub ciężkim nasileniu połączonym z możliwymi zaburzeniami równowagi i chodu. U części dzieci mogą wystąpić także wymioty oraz nadwrażliwość na światło i dźwięk. 

Ataki migreny występujące u dzieci mogą być relatywnie krótkie; obowiązujące obecnie kryteria wskazują 2 godziny jako minimalny czas utrzymywania się dolegliwości bólowych chociaż niektórzy specjaliści proponują, aby czas ten skrócić do minimum 30 minut dla dzieci w wieku poniżej 5 lat lub do 1 godziny dla wszystkich dzieci. Chociaż jednostronny ból jest częścią kryteriów diagnostycznych migreny w przypadku osób dorosłych to ponad 80% dzieci zgłasza ból obustronny, a częstość występowania migreny i spektrum jej objawów różnią się w zależności od wieki i płci dziecka. Dostępne dane wskazują, że migrena dotyka około 5% chłopców i dziewcząt do 10. roku życia, 7% dziewcząt i 5% chłopców do 15. roku życia, zaś w przypadku 20-latków migrena występuje niemal dwukrotnie częściej u dziewcząt niż u chłopców. Jednocześnie obecność aury i towarzyszących jej zawrotów głowy nasila się wraz z wiekiem.

Napięciowe bóle głowy u dziecka 

W przypadku bólu napięciowego, pacjenci odczuwają obustronny ból o lekkim lub umiarkowanym nasileniu, którego charakter opisywany jest jako uciskający lub napierający. Chociaż ten rodzaj bólu występuje u od 10% do 24% dzieci i nastolatków, w neurologii dziecięcej niejednokrotnie jest niedoceniany lub błędnie diagnozowany ze względu na często niejasne objawy manifestowane przez pacjentów pediatrycznych.

Z kolei bóle głowy typu klasterowego występują u dzieci stosunkowo rzadko. Objawiają się jednostronnymi dolegliwościami bólowe o dużym nasileniu koncentrującymi się zazwyczaj w okolicy oczodołu, skroni, policzka i szczęki. 

Innym typem bólu pierwotnego jest pierwotny kłujący ból głowy, który charakteryzuje się krótkim, ogniskowym i napadowym bólem opisywanym przez pacjentów jako ostry i kłujący. W odróżnieniu migreny i bólu typu napięciowego dotychczas nie wykazano by obciążenie rodzinne zwiększało ryzyko występowania tego rodzaj bólu.

Bóle wtórne

W przypadku bólu wtórnego dolegliwości bólowe są następstwem innych zaburzeń jak np. bóle pourazowe, spowodowane idiopatycznym nadciśnieniem wewnątrzczaszkowym, nadużywaniem leków czy zmianami nowotworowymi. Jednak zdecydowanie najczęstszą przyczyną występowania u dzieci wtórnego bólu głowy są znane wszystkim rodzicom infekcje górnych dróg oddechowych, a mniej niż u 1% przyczyna bólu stanowi potencjalne zagrzanie dla życia dziecka. Dlatego też w przypadku tego rodzaju bólu kluczowym jest ustalenie przyczyny dolegliwości. 

Bóle o etiologii nieokreślonej

W przypadkach tych etiologia występowania dolegliwości bólowych jest trudna do ustalenia i może obejmować różne czynniki jak np. neuropatie. 

Bóle głowy klasyfikuje się także uwzględniając częstość występowania i czas trwania bólu. Wyróżnia bóle epizodyczne, w przypadku których dolegliwości bólowe występują rzadziej niż w ciągu 15 dni w miesiącu zaś gdy ból głowy występuje co najmniej 15 dni w miesiącu przez trzy kolejne miesiące określa się go mianem bólu przewlekłego.

Czy bóle głowy u dzieci i młodzieży są powodem do niepokoju?

Jak wspomniano powyżej, ból głowy jest dolegliwością często występującą zarówno u osób dorosłych jak i dzieci i nastolatków i zazwyczaj nie są powodem do niepokoju. U większości pacjentów dolegliwości ustępują po przyjęciu dostępnych bez recepty leków przeciwbólowych zawierających w swym składzie ibuprofen lub paracetamol. Leki te dostępne są pod różnymi postaciami dostosowanymi do wieku pacjentów; czopków doodbytniczych, zawiesin doustnych lub tabletek powlekanych.

Ból głowy u dziecka – jakie badania?

Jeśli jednak pomimo przyjęcia leków przeciwbólowych według wskazanego przez producenta dawkowania dolegliwości nie ustąpią należy skontaktować się z lekarzem podstawowej opieki zdrowotnej, który zleci odpowiednie badania diagnostyczne pozwalające ustalić przyczynę bólu lub skieruje pacjenta do właściwego lekarza specjalisty. W procesie diagnostycznym lekarz może zlecić wykonanie badań laboratoryjnych takich jak: morfologia krwi, markery stanu zapalnego (OB i CRP) czy oznaczenia poziomu hormonów (w tym szczególnie w okresie dojrzewania hormonów płciowych – e-Pakiet hormonalny dla mężczyzn, e-Pakiet badań hormonalnych dla kobiet). Największą wartość diagnostyczną mają badania obrazowe, jednak badanie rezonansem magnetycznym nie znajduje się w koszyku badań wykonywanych w ramach podstawowej opieki zdrowotnej i zlecić je może wyłącznie lekarz specjalista.

Podsumowanie – FAQ:

1. Czy bóle głowy u chłopców w okresie dojrzewania są powodem do niepokoju?

Bóle głowy, na który uskarżają się nastolatkowie jest częstym objawem towarzyszącym dorastaniu, szczególnie u chłopców. W okresie tym gospodarka hormonalna staje się bardzo niestabilna, czasami dochodzi także do rozwoju niedokrwistości wynikającej z obniżenia poziomu żelaza. Objawy te ustępują w większości przypadków samoczynnie po okresie pokwitania.  

2. Co powoduje ból głowy u dziecka po wysiłku?

W następstwie wysiłku fizycznego na skutek rozszerzenia naczyń krwionośnych zaopatrujących mózg w wyniku czego dochodzi do wzrostu ciśnienia wewnątrzczaszkowego. Krótkotrwały ból nie stanowi poważnego zagrożenia choć mogą towarzyszyć mu mdłości, a przez to ból odczuwany jest przez dziecko jako bardzo nieprzyjemny. W przypadku bólu często nawracającego po wysiłku fizycznym należy skonsultować się z lekarzem pediatrą. 

3. Czy ból głowy i zawroty u nastolatków są wskazaniem do wykonania badań?

Ból głowy jest częstą dolegliwością, na którą uskarżają się mali pacjenci, i która jednocześnie jest powodem wielu zmartwień dla rodziców. W przypadku nawracających bóli warto rozważyć wykonanie podstawowych badań laboratoryjnych takich jak: morfologia krwi, OB i CRP czy oznaczenia poziomu hormonów płciowych oraz ich omówienie z lekarzem pediatrą.  

4. Jak rozpoznać bóle głowy u dziecka na tle nerwowym?

Jeżeli wyniki wykonanych badań diagnostycznych nie potwierdzają występowania choroby, a jednocześnie nawracający ból głowy wskazuje na swoiste „rozregulowanie” organizmu można przypuszczać, że ból ten spowodowany jest czynnikami psychologicznymi, których oddziaływania dziecko niejednokrotnie może nie być świadome. Zgłaszany przez dziecko ból jest najczęściej lokalizowany w okolicy skroniowej lub potylicznej.

5. Na co wskazuje gorączka, ból głowy i brzucha u dziecka?

Duże skupiska dzieci takie jak żłobki, przedszkola i szkoły sprzyjają rozprzestrzenianiu się wszelkich infekcje zarówno wirusowych jak i bakteryjnych. Współwystępujące gorączka, ból brzucha i głowy mogą wskazywać na infekcję przewodu pokarmowego lub zatrucie pokarmowe, w przypadku których, zwłaszcza gdy dotykają najmniejszych dzieci warto skontaktować się z lekarzem pediatrą.

Dr n. o zdrowiu Piotr Choręza