Co to jest skąpomocz? Przyczyny i sposoby diagnozowania problemu z oddawaniem małej ilości moczy

Skąpomocz to stan charakteryzujący się oddawaniem małej ilości moczu oraz rzadkim korzystaniem z toalety. Dla jego określenia stosuje się również nazwę „oliguria”. Sprawdź, jakie mogą być przyczyny skąpomoczu i jak powinna wyglądać mikcja, czyli oddawanie moczu, u zdrowego człowieka.

Czy skąpomocz to choroba?

Skąpomocz nie jest chorobą, a objawem chorobowym. To sygnał, że w organizmie dzieje się coś niepokojącego. Jak sama nazwa wskazuje, skąpomocz to stan obniżonej diurezy, czyli procesu wydalania moczu. W przypadku gdy dobowa objętość oddanego moczu wynosi mniej niż 100 ml, mówi się o bezmoczu, co w nomenklaturze medycznej określane jest jako „anuria”. Skąpomoczu nie powinno się bagatelizować, objaw ten może bowiem stanowić zagrożenie zdrowia i życia. O skąpomoczu mówi się wówczas, gdy dobowa ilość oddawanego moczu wynosi mniej niż 400–500 ml u dorosłych, u dzieci – poniżej 0,5 ml/kg/godzinę, a u niemowląt – poniżej 1 ml/kg/godzinę [1].

Ile powinno się sikać w ciągu dnia, czyli jaka jest prawidłowa dzienna objętość moczu?

Fizjologicznie człowiek powinien oddawać w ciągu doby od 1000 ml do 2500 ml [1]. Trudno dokładnie określić objętość wydalanego moczu, jest ona determinowana w dużej mierze ilością wypijanych płynów. Zdrowy człowiek oddaje mocz kilka razy dziennie, zazwyczaj od 4 do 7 razy. Oznacza to, że każdorazowo wydala około 300 ml moczu. Warto zaznaczyć, że dzieci mają mniejsze pęcherze, przez co mogą częściej korzystać z toalety.

O czym świadczy skąpomocz? Przyczyny powstawania

W zależności od przyczyny skąpomoczu specjaliści wyróżnili:

• oligurię przednerkową – powodowaną przez  m.in.: odwodnienie, uporczywe wymioty, biegunki, zlewne poty, choroby serca, znaczną utratę krwi, sepsę, zaburzenia napięcia lub niedrożność tętnic nerkowych (wywołaną przez blaszkę miażdżycową, zakrzep, zator, stan zapalny, tętniaka), reakcję na podanie środków kontrastujących;
• oligurię nerkową – powodowaną przez m.in.: uszkodzenie nerek w przebiegu zatrucia lekami lub substancjami toksycznymi, odrzucenie przeszczepionej nerki, choroby układowe nerki (np. twardzinę układową), stan zapalny kłębuszków nerkowych, sarkoidozę, zespół hemolityczno-mocznicowy, choroby odmiedniczkowe nerek. Jednak najczęstszymi przyczynami skąpomoczu nerkowego są ostre uszkodzenie nerek i przewlekła choroba nerek;
• oligurię pozanerkową – powodowaną przez m.in.: guzy nerek, schistosomatozę, guzy w jamie brzusznej, przerost prostaty i raka prostaty, kamienie nerkowe, choroby cewki moczowej, pęcherz neurogenny (zaburzenia w oddawaniu moczu spowodowane przez choroby neurologiczne), zrosty pooperacyjne, mięśniaki macicy, raka szyjki macicy.

Jak rozpoznać skąpomocz?

Rozpoznanie skąpomoczu opiera się w dużej mierze na badaniu podmiotowym, czyli wywiadzie z pacjentem. Przedstawia on dokładne informacje na temat częstości korzystania z toalety i ilości oddawanego moczu. Lekarz zapyta o występowanie ewentualnych dodatkowych objawów. Skąpomoczowi towarzyszyć mogą m.in.: uczucie parcia na pęcherz, problemy z rozpoczęciem mikcji, przerywany strumień moczu, ból podczas oddawania moczu, uczucie pieczenia, ból w podbrzuszu lub w dolnej części pleców (w odcinku lędźwiowym), ogólne osłabienie, problemy z łaknieniem, nudności, wymioty. Następnie lekarz przeprowadza badanie przedmiotowe (tzw. fizykalne), podczas którego dokonuje oceny stanu zdrowia pacjenta i sprawdza wskazane przez niego niepokojące dolegliwości.

Pacjent skierowany zostaje na badania laboratoryjne, w tym przede wszystkim na: morfologię krwi, oznaczenie poziomu kreatyniny, wskaźnika przesączania kłębuszkowego (tzw. wskaźnik GFR). Pierwsze z tych badań dostarcza ogólnych informacji o stanie zdrowia, jest ilościową i jakościową oceną elementów morfotycznych krwi. Dwa kolejne informują o funkcjonowaniu nerek. Kreatynina pomaga ocenić działanie kłębuszków nerkowych, które filtrują krew i usuwają z niej niepotrzebne lub szkodliwe substancje. Wskaźnik filtracji kłębuszkowej określa poziom przesączenia kłębuszkowego, ilość osocza przefiltrowanego w jednostce czasu przez kłębuszki nerkowe przy powstaniu moczu pierwotnego. Lekarz zlecić może dodatkowo ocenę stężenia potasu, sodu, wapnia, jonów wodorowęglanowych, chlorków, fosforanów nieorganicznych, jonów wodorowych, kwasu moczowego.

Skąpomocz jest wskazaniem do wykonania ogólnego badania moczu, na które składają się ocena fizykochemiczna moczu i badanie mikroskopowe osadu odwirowanego moczu. Badanie moczu, mimo że jest jednym z najbardziej podstawowych badań, dostarcza cennych informacji o funkcjonowaniu układu moczowego, ale i pośrednio na temat innych narządów. Przy podejrzeniu skąpomoczu przeprowadzana jest dobowa zbiórka moczu. Badanie to najdokładniej pozwala określać objętość moczu wydalanego w ciągu całej doby. Polega ono na zbieraniu moczu w specjalnie w tym celu przeznaczonym pojemniku. Pacjent powinien pamiętać, że pierwszy poranny mocz w dniu zbiórki oddaje się do toalety, a każdy kolejny i poranny mocz z dnia następnego do pojemnika.

Rozpoznanie przyczyn skąpomoczu może wymagać przeprowadzenia badań obrazowych. Najczęściej wykonywane są RTG jamy brzusznej, USG nerek i innych narządów jamy brzusznej. W razie niepewności diagnostycznej sięga się po wysoce specjalistyczne metody obrazowania medycznego, takie jak tomografia komputerowa i rezonans magnetyczny. Dodatkowo w przypadku mężczyzn przeprowadzane jest badanie gruczołu krokowego per rectum u kobiet zaś – badanie ginekologiczne.

Autor: dr n. o zdr. Olga Dąbska

Weryfikacja merytoryczna: lek. Agnieszka Żędzian

Bibliografia

1. F. Kokot, Diagnostyka różnicowa objawów chorobowych, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2007.
2. S. Klahr, S.B. Miller, Acute oliguria, „The New England Journal of Medicine” 1998, t. 10, nr 338, s. 671–675.
3. M. Ostermann, A.D. Shaw, M. Joannidis, Management of oliguria, „Intensive Care Medicine” 2022, nr 49, s. 103–106.