Dieta lekarstwem na celiakie?

Celiakia jest chorobą, w której uszkodzenie struktury i funkcji jelita cienkiego, wynika z nieprawidłowej reakcji układu odpornościowego na spożycie glutenu. Źródłem glutenu – białka występującego powszechnie w diecie człowieka, są produkty powstające z ziaren pszenicy, żyta, jęczmienia, pszenżyta, orkiszu i owsa. U osób predysponowanych genetycznie (z genami HLA-DQ2 i HLA-DQ8) proces trawienia glutenu jest przyczyną rozwoju stanu zapalnego w obrębie jelita cienkiego, który w konsekwencji przewlekania się w czasie, prowadzi do zaniku kosmków jelitowych i upośledzonego wchłaniania wielu substancji.

Po czym poznać celiakię?

Celiakię diagnozuje się najczęściej u dzieci, ale choroba może pojawić się także u osób dorosłych. W typowej postaci choroby, charakterystycznej dla wieku dziecięcego, objawami sugerującymi nietolerancję glutenu są bóle i wzdęcia brzucha, przewlekłe biegunki, niedobory witaminowe, utrata masy ciała, zahamowanie wzrostu i rozwoju umysłowego, oraz opóźnienie okresu dojrzewania. W atypowych postaciach choroby, diagnozowanych z kolei częściej u osób dorosłych, przebiegających zazwyczaj bez specyficznych objawów brzusznych, pojawić się mogą problemy z płodnością, zmęczenie, uporczywe bóle głowy, mięśni i stawów, trudne do zdiagnozowania problemy skórne, a także zaburzenia nastroju i depresja. Celiakia, szczególnie u dorosłych, może przebiegać w tak niespecyficzny sposób, że jej zdiagnozowanie od momentu pojawienia się pierwszych symptomów odwleka się w czasie nawet o wiele lat.

Jak diagnozować celiakię?

Czynnikami inicjującymi rozwój choroby u dzieci jest najczęściej infekcja, w przypadku osób dorosłych to także przewlekły stres, ciąża lub operacja. Ze względu na istotną rolę przeciwciał w rozwoju i diagnostyce procesu chorobowego – celiakia zaliczana jest do grupy chorób autoimmunizacyjnych. W procesie diagnostycznym w surowicy krwi pacjenta z podejrzeniem celiakii w pierwszej kolejności poszukuje się specyficznych autoprzeciwciał. Powstają one w organizmie osób predysponowanych genetycznie po spożyciu glutenu i kierują swoje działania przeciwko tkance jelita cienkiego, biorącej udział w jego wchłanianiu. Wśród nich występują przeciwciała przeciwko transglutaminazie tkankowej (tTG), endomysium mięśni gładkich (EmA) oraz przeciwko deamidowanej gliadynie (DGP lub GAF). Zarówno w przypadku pozytywnego, jak i negatywnego wyniku badań w kierunku przeciwciał u pacjenta z objawami choroby, należy pamiętać, że badaniem rozstrzygającym diagnozę jest biopsja jelita cienkiego, w której charakterystycznym obrazem celiakii jest zanik kosmków jelitowych. Badaniem zalecanym i dostarczającym diagnostycznie istotnej informacji jest także badanie genetyczne, potwierdzające lub wykluczające obecność antygenów zgodności tkankowej – HLA-DQ2 lub HLA-DQ8. Ujemny wynik powyższej analizy wyklucza rozpoznanie celiakii.

Czy celiakie można nazwać alergią na gluten?

 Celiakia nie jest alergią na gluten. Alergia na pszenicę czy też inne ziarna zawierające gluten, jest odrębną jednostką chorobową, niezwiązaną z predyspozycją genetyczną i obecnością antygenów zgodności tkankowej – HLA-DQ2 lub HLA-DQ8. Wśród objawów alergicznych wymienia się atopowe zapalenie skóry, zapalenie przełyku, pokrzywkę i swędzenie skóry, obrzęk gardła a także wstrząs anafilaktyczny, czyli zagrażającą życiu zapaść krążeniowo – oddechową. U osób diagnozowanych w kierunku tego typu alergii, we krwi poszukuje się specyficznych przeciwciał w klasie IgE, skierowanych przeciwko konkretnym zbożom (np. pszenicy). Wykluczenie celiakii i alergii na zboża zawierające gluten przy obecności objawów ze strony przewodu pokarmowego, ustępujących po wprowadzeniu diety bezglutenowej, skłania lekarzy do rozważenia występowania u pacjenta tzw. wrażliwości na gluten (NCGS – non-celiac gluten sensitivity). Nie ma biomarkerów dla tej choroby, a jej objawy i dysfunkcja przewodu pokarmowego często mylona jest z zespołem jelita nadwrażliwego.

Dieta lekarstwem?

Okazuje się, że w przypadku zdiagnozowania celiakii, jedyną skuteczną metodą leczenia jest zastosowanie diety eliminującej spożycie glutenu. Dieta zdrowego człowieka opiera się o dzienne spożycie glutenu w ilości 10-20g, w przypadku rozpoznania celiakii ilość glutenu należy ograniczyć do ilości nie większej niż 10-50mg na dobę. Wyeliminowanie glutenu z diety wiąże się z całkowitym cofnięciem zmian chorobowych i ustąpieniem uporczywych objawów towarzyszących chorobie. Nieleczenie celiakii, tożsame z niedostosowaniem się do zaleceń diety bezglutenowej, prowadzi do postępującego wyniszczenia organizmu, ale także wielokrotnie zwiększa ryzyko zachorowania na chłoniaka,  gruczolakoraka jelita cienkiego, inne nowotwory przewodu pokarmowego oraz choroby autoimmunizacyjne.

Czy dieta bezglutenowa u zdrowej osoby ma sens?

Co raz więcej osób decyduje się na stosowanie diety bezglutenowej mimo braku zdiagnozowanej choroby. Jest to aktualnie popularny styl życia, nawet w grupach światowej klasy sportowców i zawodników olimpijskich, którzy postrzegają tą formę odżywiania za zdrową i zapewniającą korzyści energetyczne. Do tej pory nie wykazano jednak pozytywnych efektów diety bezglutenowej u zdrowych osób. Co więcej, najnowsze doniesienia naukowców pokazują, że dieta bezglutenowa, zakładająca ograniczenie spożycia produktów wieloziarnistych i błonnika może niekorzystnie wpływać na pracę układu sercowo – naczyniowego i zwiększać ryzyko rozwoju cukrzycy typu 2.

Czy uleganie modzie na dietę bezglutenową może być szkodliwe?

Eliminując z diety produkty z glutenem, zastępujemy je innymi, które spożywane w większych niż zazwyczaj ilościach, mogą być dla nas źródłem substancji potencjalnie toksycznych. Wśród nich wymienić można arsen, występujący w większości odmian ryżu, lub mikotoksyny (substancje produkowane przez grzyby) obecne w produktach powstałych z zawilgniętej, zaatakowanej pleśnią kukurydzy. Małe dawki tych substancji nie zagrażają bezpośrednio życiu, ale w perspektywie czasu, ich przewlekłe spożywanie wraz z wymienionymi produktami zwiększa ryzyko zachorowania na choroby układu krążenia, cukrzycę i nowotwory. W związku z tak poważnymi, popartymi badaniami naukowymi wnioskami na temat diety bezglutenowej, wydaje się oczywiste, że jej stosowanie powinno być uzasadnione wyłącznie postawioną diagnozą.

dr Beata Skowron

Piśmiennictwo:

1. Cohen IS, Day AS, Shaoul R. Gluten in Celiac Disease-More or Less? Rambam Maimonides Med J. 2019 Jan 28;10(1). doi: 10.5041/RMMJ.10360.
2. Bascuñán KA, Vespa MC, Araya M. Celiac disease: understanding the gluten-free diet. Eur J Nutr. 2017 Mar;56(2):449-459. doi: 10.1007/s00394-016-1238-5. Epub 2016 Jun 22.
3. El Khoury D, Balfour-Ducharme S, Joye IJ. A Review on the Gluten-Free Diet: Technological and Nutritional Challenges. Nutrients. 2018 Oct; 10(10): 1410. Published online 2018 Oct 2. doi: 10.3390/nu10101410
4. Diagnostyka laboratoryjna, Solnica B.(red), Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2014.
5. Choroby wewnętrzne, Szczeklik A.(red), Medycyna Praktyczna, Kraków 2018.
6. Ross AB, Akhondi H. Gluten And Associated Medical Problems. StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2019 Jan-. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK538505/
7. Watkins RD, Zawahir S. Celiac Disease and Nonceliac Gluten Sensitivity. Pediatr. Clin. North Am. 2017 Jun;64(3):563-576.