Jakie choroby powoduje stres?

Dziewiętnastowieczny francuski lekarz, Claude Bernard zauważył, że podtrzymanie życia jest w decydującym stopniu zależne od utrzymania stałego środowiska wewnętrznego w obliczu zmieniających się warunków środowiska zewnętrznego. Zdolność tę nazywamy homeostazą, a termin ten wprowadził do świata nauki w 1932 roku Walter B. Cannon, profesor fizjologii Uniwersytetu Harvarda. Z kolei pochodzący z Węgier patofizjolog Han Selye w 1956 roku użył terminu stres dla określenia skutków wszystkiego, co poważnie zagraża homeostazie. Selye wskazał także, że szereg chorób somatycznych jest następstwem nieumiejętności radzenia sobie ze stresem, a rzeczywiste lub postrzegane zagrożenie dla organizmu jest określił jako „stresor”, zaś reakcję organizmu na działający stresor „reakcją na stres”. Jednocześnie Selye zauważył, że długotrwała ekspozycja na stres może prowadzić do uszkodzenia tkanek, a w konsekwencji do rozwoju chorób.

Długotrwała ekspozycja na stres niesie niekorzystne konsekwencje dla zdrowia psychicznego i fizycznego, powodując zwiększone ryzyko przedwczesnej śmierci, co staje się szczególnie istotne w obliczu nieustannej presji odniesienia sukcesu zawodowego i ekonomicznego oraz prowadzenia życia na wysokich obrotach „w trybie 24/7”, które spowodowały, że stres stał się wszechobecny w rozwiniętych społeczeństwach XXI wieku.

Stres – jak się objawia?

Najprościej stres można zdefiniować jako stan niepokoju lub napięcia psychicznego spowodowanego trudną sytuacją. Stres jest naturalną reakcją, która skłania nas do stawiania czoła wyzwaniom i zagrożeniom. Każdy człowiek reaguje na stres w sobie swoisty sposób, a to jak potrafimy poradzić sobie ze stresem ma duży wpływ na nasze ogólne samopoczucie.

Wywołując szereg emocji, w tym niepokój i drażliwość, stres utrudnia odpoczynek i regenerację. Pod wpływem stresu trudniej nam utrzymać koncentrację, możemy odczuwać bóle głowy, problemy żołądkowe lub zaburzenia snu. Stres może zwiększać łaknienie lub spowodować utratę apetytu. Długotrwałe napięcie nerwowe może zwiększyć skłonność do korzystania z używek takich jak alkohol czy palenie papierosów jak również przyczynić się do pogorszenia problemów zdrowotnych, zarówno natury fizycznej jak i psychicznej, jak np. stany lękowe czy depresja. Rozstrój zdrowia psychicznego znacząco oddziałuje na wszelkie aspekty życia, uniemożliwiając codzienne funkcjonowanie.

Stres i jego wpływ na zdrowie człowieka

Reakcją organizmu na stres jest wydzielanie hormonów: adrenaliny, noradrenaliny i kortyzolu, które często są nazywane hormonami stresu. Ich krótkotrwałe działanie jest korzystne, ponieważ mobilizuje do przezwyciężenia sytuacji wywołującej napięcie nerwowe. Jednak przewlekły stres powoduje, że ciało pozostaje gotowe do stawienia czoła zagrożeniom, nawet jeśli one nie występują, co w dłuższej perspektywie zwiększa ryzyko wystąpienia szeregu problemów zdrowotnych, w tym np.: chorób serca, cukrzycy, otyłości, depresji, problemów skórnych, bezsenności czy zaburzeń menstruacyjnych.

Stres a choroby układu krążenia

Krótkotrwały stres powoduje przyspieszenie akcji serca i silniejsze skurcze mięśnia sercowego, w efekcie czego to tkanek dostarczanych jest więcej tlenu. Zjawisko to opisane przez Cannona nazywane jest reakcją „walcz lub uciekaj”, a po ustąpieniu ostrego epizodu stresu organizm wraca do normalnego rytmu.

Przewlekły stres może przyczynić się do rozwoju chorób układu krążenia. Stały i ciągły wzrost częstości akcji i ciśnienia krwi serca oraz podwyższony poziom hormonów stresu mogą zwiększać ryzyko wystąpienia nadciśnienia tętniczego, zawału serca lub udaru mózgu. Utrzymujący się, długotrwały stres może również spowodować wystąpienie stanu zapalnego w tętnicach wieńcowych, co postrzegane jest jako jeden z patomechanizmów łączących stres z zawałem serca.

W przypadku kobiet, ryzyko rozwoju stresozależnych chorób układu krążenia wydaje się różne dla okresu przed- i po menopauzie. W przypadku kobiet, które nie przeszły klimakterium istotne znaczenia ma kardioprotekcyjne (ochronne w stosunku do serca) działanie estrogenów. Kobiety po menopauzie tracą tę ochronę, przez co narażone są na większe ryzyko rozwoju chorób serca w następstwie długotrwałego stresu.

Stres a choroby układu oddechowego

Stres i silne emocje mogą objawiać się dolegliwościami ze strony układu oddechowego, takimi jak duszność i przyspieszony oddech. Są one spowodowane zwężeniem dróg oddechowych. W przypadku osób nieobciążonych chorobami układu oddechowego, taka reakcja na stres zazwyczaj nie stanowi zagrożenia. Niestety w przypadku pacjentów zmagających się z chorobami układu oddechowego, takimi jak astma i przewlekła obturacyjna choroba płuc, stres wywołując skurcz oskrzeli może zaostrzyć problemy z oddychaniem. Niektóre badania wskazują możliwy związek pomiędzy ostrą reakcją na bodziec stresowy, a wystąpieniem ataków astmy. Ponadto spowodowana stresem hiperwentylacja może wywołać u osób podatnych atak paniki.

Stres a układ wewnątrzwydzielniczy

Stawiając czoła wyzwaniom i niebezpieczeństwom, mózg inicjuje kaskadę zdarzeń związanych z osią podwzgórze-przysadka-nadnercza, w wyniku czego dochodzi do zwiększonego wydzielania hormonów steroidowych. Do tej grupy należy m. in. kortyzol mający istotną rolę w hormonalnej odpowiedzi organizmu na stres. Stężenie kortyzolu jest różne w poszczególnych porach dnia, zwykle osiągając najwyższe wartości po przebudzeniu i powoli zmniejszając się w ciągu dnia. Poprzez mobilizację glukozy i kwasów tłuszczowych z wątroby kortyzol zwiększa ilość dostępnego „paliwa energetycznego”, zapewniając energię niezbędną do walki z wyzwaniem.

Glikokortyksteroidy, w tym kortyzol, są ważne dla regulacji układu odpornościowego i zmniejszania nasilenia stanu zapalnego. Chociaż efekt ten jest istotny w stanach zagrożenia, przewlekły stres może powodować upośledzenie komunikacji między układem odpornościowym, a osią podwzgórze-przysadka-nadnercza.

Stres a układ pokarmowy

Stres wpływa także na funkcjonowanie układu pokarmowego powodując dyskomfort, ból, wzdęcia i inne dolegliwości jelitowe. U osób narażonych na długotrwały stres często występują biegunki i wymioty, a dodatkowo stres niekorzystnie wpływa na trawienie i wchłanianie składników odżywczych w jelitach.

Osoby zestresowane mogą uskarżać się na zaburzenia łaknienia obejmujące zarówno nadmierny apetyt lub jego brak. Większa ilość spożywanego pożywienia lub zwiększona konsumpcja alkoholu i palenie tytoniu mogą powodować zgagę i refluks żołądkowy. Ekspozycja na stres może spowodować trudności w przełykaniu, przez co zwiększeniu ulega ilość połykanego wraz z pokarmem powietrza. W efekcie mogą wystąpić wzdęcia lub gromadzenie się dużych ilości gazów w jelitach.

Wbrew powszechnemu przekonaniu, stres nie jest czynnikiem ryzyka wystąpienia choroby wrzodowej żołądka, gdyż choroba ta jest najczęściej wynikiem zakażenia bakterią Helicobacter pylori. Stres również nie przyczynia się do zwiększenia produkcji kwasu w żołądku.

Stres a zdrowie prokreacyjne

Stres zaburzając prawidłowy przebieg cyki miesięcznych może być czynnikiem utrudniającym zajście w ciążę lub w niekorzystny sposób wpłynąć na jej przebieg. Długotrwałe napięcie nerwowe może wiązać się z brakiem lub nieregularnością cykli menstruacyjnych, zmianami w długości cykli i bolesnymi miesiączkami ograniczając także w znacznym stopniu ogranicza libido. Ponadto, nadmierna ekspozycja na stres matki może negatywnie wpływać na rozwój dziecka, zwiększając prawdopodobieństwo wystąpienia depresji i lęku w tym szczególnym czasie jakim dla kobiety jest ciąża. W przypadku mężczyzn przewlekły stres może negatywnie wpływać na produkcję i dojrzewanie nasienia. Wyniki badań wskazują, że mężczyźni eksponowanie na czynniki stresogenne mają niższe parametry ruchliwości plemników i niższy odsetek plemników o normalnej morfologii.

Jak radzić sobie ze stresem?

Niekorzystny wpływ stresu na zdrowie człowieka objawia się w wielu płaszczyznach. Dlatego też bardzo ważna jest umiejętność radzenia sobie z napięciem nerwowym. Do najprostszych i najlepiej sprawdzonych metod można zaliczyć:

• Regularną aktywność fizyczną,
• Stosowanie technik relaksacyjnych, takich jak joga, masaż czy ćwiczenia oddechowe,
• Zwiększenie ilości czasu spędzanego w gronie rodziny i przyjaciół,
• Poświęcanie czasu na rozwijanie własnych pasji.

Warto wypracować i rozwijać sposoby radzenia sobie ze stresem wymagające zwiększenie aktywności fizycznej. Spędzanie czasu przed telewizorem czy komputerem (internet, gry komputerowe) chociaż może wydawać się relaksujące, w dłuższej perspektywie zwiększają poziom stresu. W przypadkach, gdy samodzielne pokonanie stresu nie jest możliwe, należy rozważyć skorzystanie ze wsparcia psychologa lub psychoterapeuty.

Autor: dr n. o zdrowiu Piotr Choręza

Bibliografia:

1. Mental Stress and Its Effects on Vascular Health. Sara JDS, Toya T, Ahmad A, et al. Mayo Clin Proc 2022; 97(5): 951-990. doi: 10.1016/j.mayocp.2022.02.004.
2. Stress and Health: A Review of Psychobiological Processes. O’Connor DB, Thayer JF, Vedhara K. Annu Rev Psychol 2021; 72: 663-688. doi: 10.1146/annurev-psych-062520-122331.
3. Stress related disorders and physical health. Bisson J I. BMJ 2019; 367: l6036. doi:10.1136/bmj.l6036.
4. Does the perception that stress affects health matter? The association with health and mortality. Keller A, Litzelman K, Wisk LE, et al. Health Psychol 2012; 31(5): 677-84. doi: 10.1037/a0026743.
5. Stress and health: psychological, behavioral, and biological determinants. Schneiderman N, Ironson G, Siegel SD. Annu Rev Clin Psychol 2005; 1: 607-28. doi: 10.1146/annurev.clinpsy.1.102803.