Nadczynność przytarczyc – objawy, przyczyny i sposoby leczenia

Przytarczyce to drobne gruczoły położone w sąsiedztwie tarczycy, odpowiadające za regulację gospodarki mineralnej organizmu. Często zaburzenia w ich pracy przybierają postać nadczynności, co nie pozostaje obojętne dla naszego zdrowia. Jakie są przyczyny pierwotnej i wtórnej nadczynności przytarczyc? Jak leczyć przytarczyce?

Jak działają przytarczyce? Regulacja gospodarki wapniowo-fosforanowej

Przytarczyce to gruczoły, które wydzielają do krwi substancję zwaną parathormonem (PTH). Parathormon jest głównym hormonem regulującym ilość jonów wapnia we krwi. Są one bardzo ważne dla prawidłowego funkcjonowania mięśni i układu nerwowego oraz procesów krzepnięcia krwi. 

PTH wpływa na gospodarkę mineralną dzięki kilku mechanizmom:

• pobudza uwalnianie do krwi wapnia i fosforu związanych w kościach;
• hamuje wydalanie wapnia z moczem;
• stymuluje syntezę aktywnej formy witaminy D3, która dodatkowo nasila resorpcję wapnia i fosforu z moczu oraz zwiększa ich wchłanianie w jelicie.

Ponieważ największa pula wapnia w organizmie człowieka znajduje się w kościach w postaci związanej z fosforanami, uwolnienie wapnia wiąże się z jednoczesnym uwolnieniem związków fosforu do krwi. Zapotrzebowanie na wapń i fosfor nie jest jednak takie samo, dlatego istnieje szereg mechanizmów regulujących stężenie tych pierwiastków – to właśnie one są określane jako gospodarka wapniowo-fosforanowa. 

Za utrzymanie prawidłowej regulacji odpowiadają mechanizmy sprzężenia zwrotnego:

• gdy stężenie jonów wapnia we krwi jest zbyt niskie (hipokalcemia), następuje pobudzenie syntezy parathormonu przez przytarczyce, a następnie uruchomienie mechanizmów odzyskujących wapń; 

• gdy stężenie jonów wapnia we krwi jest zbyt duże (hiperkalcemia), wydzielanie parathormonu zostaje wstrzymane, dzięki czemu nadmiar jonów wapnia jest usuwany z organizmu. 

Gdy na którymś z etapów regulacji tego precyzyjnego mechanizmu dojdzie do nieprawidłowości, może rozwinąć się nadczynność przytarczyc. W zależności od przyczyny nadczynność może mieć charakter pierwotny lub wtórny. Zaburzenia te charakteryzują się innymi objawami oraz innymi sposobami leczenia. 

Pierwotna nadczynność przytarczyc – przyczyny

Nadczynność przytarczyc polega na wytwarzaniu nadmiernej ilości parathormonu. Pierwotna postać tej choroby ma przyczynę u samego źródła – w przytarczycach. Pierwotna nadczynność przytarczyc (PNP) to dosyć częste zaburzenie endokrynologiczne, ujawniające się zwykle po 60. roku życia, częściej u kobiet. 

Przyczyną nadprodukcji PTH zazwyczaj jest łagodny rozrost tkanki jednego z gruczołów przytarczyc – gruczolak. Niewielki odsetek przypadków wynika z raka przytarczyc (<1%). Pierwotna nadczynność przytarczyc może też być uwarunkowana genetycznie (5%).  

Pierwotna nadczynność przytarczyc – objawy

W wyniku nadprodukcji parathormonu, która nie poddaje się regulacji zwrotnej, dochodzi do nadmiernego stężenia wapnia we krwi, co prowadzi do szkodliwych powikłań. W skrajnych przypadkach może dojść do tzw. przełomu hiperkalcemicznego, który jest stanem zagrożenia życia. 

Typowe objawy pierwotnej nadczynności przytarczyc w pełnej postaci dotyczą przede wszystkim układu kostnego i nerek, jako: 

• osteoporoza – kości zubożone o zapasy wapnia stają się słabsze i podatne na złamania, rozwija się osteoporoza i charakterystyczne guzy brunatne kości, widoczne w badaniach obrazowych;

• kamica nerkowa – hamowanie wydalanie wapnia z moczem prowadzi do zaburzenia czynności nerek i powstawania obustronnej, nawracającej kamicy nerkowej.

Wiele przypadków (80 proc.) PNP pozostaje w postaci subklinicznej. Objawy hiperkalcemii u takich osób nie mają typowej postaci, ale przyjmują formę tzw. masek z różnorodnymi dolegliwościami, które nie wskazują bezpośrednio na przyczynę.

• Nadczynność przytarczyc – objawy nefrologiczne

Poza nawracającą kamicą nerkową w przebiegu PNP może rozwinąć się zapalenie nerek, niewydolność nerek oraz różnego rodzaju zaburzenia w oddawaniu moczu.

• Nadczynność przytarczyc – objawy reumatologiczne

Chorzy mogą odczuwać niespecyficzne bóle stawów, mięśni i kości oraz zauważalne osłabienie siły mięśni i ogólne osłabienie ciała. 

• Nadczynność przytarczyc – objawy gastrologiczne

Dolegliwości żołądkowo-jelitowe związane z PNP to m.in. choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy, ostre i przewlekłe zapalenie trzustki, kamica dróg żółciowych i zaparcia.

• Nadczynność przytarczyc – objawy kardiologiczne

W sercu z powodu nadmiaru wapnia może dochodzić do wapnienia zastawek i mięśnia sercowego, co prowadzi do zaburzeń rytmu serca. Zmiany w układzie krążenia mogą prowadzić do rozwoju nadciśnienia tętniczego.

• Nadczynność przytarczyc – objawy psychiczne

Wiele osób w początkowym stadium choroby przytarczyc doświadcza jedynie dolegliwości psychicznych takich jak apatia, męczliwość, zaburzenia snu, trudności z koncentracją, pogorszenie pamięci krótkotrwałej oraz zdolności wypowiadania się. Mogą pojawiać się zaburzenia afektywne i lękowe oraz depresja. 

• Nadczynność przytarczyc – objawy skórne

W trakcie choroby mogą pojawić się także objawy skórne, takie jak: świąd skóry, wypadanie i spowolnienie wzrostu włosów.

• Nadczynność przytarczyc – objawy metaboliczne

Ukryte objawy nadczynności przytarczyc mogą prowadzić do rozwoju zaburzeń metabolizmu, takich jak nietolerancja glukozy, zaburzenia gospodarki lipidowej czy nawet cukrzyca.

Jak rozpoznać pierwotną nadczynność przytarczyc? 

W przypadku podejrzenia zaburzeń pracy przytarczyc pierwszym krokiem jest wykonanie badania krwi – oznaczenie poziomu parathormonu, wapnia i fosforu. W pierwotnej nadczynności przytarczyc charakterystyczne będzie podwyższone stężenie PTH oraz wapnia, przy obniżonym stężeniu fosforanów. Badania pomocnicze to oznaczenie stężenia witaminy D oraz wydalania wapnia z moczem. 

Potwierdzenie obecności zmian chorobowych uzyskuje się w badaniach obrazowych przytarczyc takich jak USG czy rezonans magnetyczny.  

Pierwotna nadczynność przytarczyc – leczenie i rokowania

Leczenie pierwotnej nadczynności przytarczyc polega na chirurgicznym usunięciu gruczolaka. Lekarz podejmuje decyzję biorąc pod uwagę stan ogólny pacjenta, występujące objawy oraz powikłania choroby. 

Paratyroidektomia polega na usunięciu zwykle jednego z gruczołów przytarczyc w całości i jest skutecznym sposobem wyleczenia PNP. Z czasem pozostałe gruczoły z powodzeniem przejmują kontrolę nad gospodarką mineralną. Jeśli konieczne jest wycięcie kilku lub wszystkich przytarczyc, wymagana może być później stała suplementacja wapniem.

Osoby, które z różnych przyczyn nie mogą zostać poddane operacji, otrzymują leczenie farmakologiczne. W rzadkich przypadkach, gdy leki nie dają pożądanego rezultatu, stosuje się radioterapię, która może zmniejszać wielkość gruczolaka. 

Wtórna nadczynność przytarczyc – przyczyny

Nadczynność przytarczyc typu wtórnego polega na zwiększonym wydzielaniu parathormonu w odpowiedzi na niski poziom wapnia. Hipokalcemia i hiperfosfatemia w tym przypadku są powodowane zazwyczaj przewlekłą chorobą nerek (PChN) i towarzyszącymi jej zaburzeniami filtracji kłębuszkowej. Stale pobudzane do pracy przytarczyce ulegają z czasem rozrostowi, co powoduje dodatkową nadprodukcję PTH. 

Dalsze zaburzenia gospodarki mineralnej i wynikające z tego powikłania są następstwem wtórnej nadczynności przytarczyc. Parathormon produkowany w nadmiarze uznawany jest za toksynę, działającą szkodliwie na wiele narządów.

Wtórna nadczynność przytarczyc – objawy

Objawy wtórnej nadczynności przytarczyc są ściśle związane z podstawową chorobą, jaką jest przewlekła choroba nerek. Zaburzenia gospodarki wapniowo-fosforanowej prowadzą do rozwoju mocznicowej choroby kości oraz odkładania się złogów wapnia w tkankach miękkich oraz zwapnień w sercu i naczyniach krwionośnych, co prowadzi do dysfunkcji krążenia i nadciśnienia tętniczego. 

W badaniach krwi można zaobserwować: podwyższone stężenie kreatyniny (wskaźnik funkcjonowania nerek) i parathormonu oraz fosforu, a także obniżone stężenie wapnia. Badania obrazowe mogą wykazać wtórne powiększenie gruczołów przytarczyc, a także zmiany kostne. 

Wtórna nadczynność przytarczyc – leczenie i rokowania

Leczenie wtórnej nadczynności przytarczyc jest zawsze powiązane z leczeniem przewlekłej choroby nerek i obejmuje wyrównanie zaburzeń wapniowo-fosforanowych oraz obniżenie stężenia parathormonu. Bardzo ważna jest w tej sytuacji odpowiednia dieta oraz suplementacja, w razie konieczności uzupełniona lekami. 

W cięższej postaci choroby nerek stosuje się dializy. U chorych dializowanych skutecznie stosuje się skojarzoną terapię farmaceutyczną działającą wielokierunkowo. U pacjentów z ciężką wtórną nadczynnością przytarczyc oporną na farmakoterapię stosuje się zabieg usunięcia przytarczyc, jednak są to nieliczne przypadki, z uwagi na dostępność coraz bardziej skutecznych leków z grupy kalcymimetyków. 

Dla pacjentów w najcięższym stadium choroby nerek ratunkiem jest przeszczep narządu. Przeszczep nerki w większości przypadków powoduje również wyrównanie zaburzeń mineralnych związanych z wtórną nadczynnością przytarczyc i powrót do stanu równowagi.  

Leczenie PChN i związanej z nią nadczynnością przytarczyc wiąże się ze ścisłą opieką lekarską. Regularnej kontroli powinna być poddawana czynność nerek (poziom kreatyniny we krwi) oraz stan kości (densytometria). Należy też okresowo monitorować poziom parathormonu, wapnia i fosforu we krwi, aby w razie konieczności modyfikować leczenie. 

Nadczynność przytarczyc – jak zapobiegać?

Pierwotna nadczynność przytarczyc rozwija się zwykle spontanicznie, nie daje się przewidzieć jej wystąpienia i trudno jej zapobiec. Można jednak – a nawet trzeba – zapobiegać rozwojowi wtórnej niedoczynności przytarczyc. 

U osób z chorobą nerek bardzo ważna jest: 

• farmakoterapia w celu wyrównywania gospodarki mineralnej,
• zapobieganie niedoborom witaminy D,
• aktywność fizyczna dla wzmocnienia kości,
• odpowiednia dieta mająca na celu odciążenie niewydolnych nerek.

Stosowana w przewlekłej chorobie nerek dieta zapobiegająca nadczynności przytarczyc powinna opierać się na kilku podstawowych zasadach, takich jak:

• ograniczenie białka – dieta niskobiałkowa odciąża nerki, ale należy uważać, by nie doprowadzić do niedożywienia; warto produkty mięsne zastępować białkiem roślinnym;

• ograniczenie sodu – dieta niskosodowa pozwala uniknąć zatrzymywania wody w organizmie i obrzęków; należy unikać produktów przetworzonych z dużą zawartością soli (np. słone przekąski, gotowe wędliny, kostki rosołowe, dania instant) oraz nie dosalać potraw na talerzu;

• ograniczenie fosforu – aby utrzymać równowagę mineralną w organizmie i nie doprowadzić do odkładania wapnia w tkankach; należy zmniejszyć spożycie orzechów, serów żółtych i topionych, podrobów, ryb puszkowanych i wędzonych, pieczywa razowego, płatków owsianych; fosfor znajduje się również w dodatkach do żywności w postaci zagęszczaczy, emulgatorów i stabilizatorów;

• dostarczanie odpowiednich ilości wapnia – produkty spożywcze bogate w wapń zawierają często również fosfor, więc należy spożywać je z umiarem – dobre źródło wapnia stanowią mleko, jogurty, maślanki i kefiry;

• odpowiednie spożycie potasu – zapotrzebowanie na potas zależy od stopnia zaawansowania choroby nerek – w lekkiej niewydolności zaleca się dietę bogatą w potas, wraz z pogarszaniem się funkcji nerek należy przejść na dietę niskopotasową; produkty bogate w potas to: kakao i wyroby czekoladowe, orzechy suszone owoce, nasiona roślin strączkowych, pomidory, ziemniaki, kasza gryczana, natka pietruszki

Podsumowanie

Przytarczyce to z pozoru niepozorne gruczoły, ale ich niewłaściwe funkcjonowanie może prowadzić do skomplikowanych powikłań. Objawy nadczynności przytarczyc często nie są oczywiste i długo mogą pozostawać niezdiagnozowane. Bardzo ważne jest, by nie odkładać badań profilaktycznych i świadomie obserwować swój organizm. W razie niepokojących dolegliwości warto skonsultować się z lekarzem, aby nie doprowadzić do rozwoju choroby.

Niezależnie od samopoczucia dobrą praktyką dla każdego będzie regularna aktywność fizyczna i zrównoważona dieta. To tak niewiele, a dla zdrowia ma ogromne znaczenie.    

Mgr Marta Filipowska