Nowotwór jajnika - objawy, przyczyny, leczenie

Rak jajnika plasuje się na siódmym miejscu pod względem zachorowań na nowotwory u kobiet w Polsce. Pod względem umieralności jest czwarty. Choć współczesna medycyna potrafi coraz lepiej diagnozować i skuteczniej leczyć kobiece nowotwory, wciąż wiele z nich rozpoznawane jest zbyt późno. Dlatego tak ważne są regularne badania profilaktyczne. Warto też wiedzieć, jakie czynniki mogą zwiększyć ryzyko zachorowania oraz jak można chronić się przed nowotworem.

Jak powstaje nowotwór jajnika?

W kobiecych narządach płciowych mogą rozwijać się różnego rodzaju nowotwory niezłośliwe i złośliwe. Nowotworzenie to proces, w którym pojedyncza komórka wskutek nagromadzenia mutacji nabywa zdolności do niekontrolowanych podziałów. W wyniku tego powstaje guz, który nie podlega mechanizmom naprawczym organizmu. W obrębie guza rozwijają się naczynia krwionośne, podtrzymujące jego funkcjonowanie i umożliwiające przemieszczanie się komórek do innych tkanek i narządów. W ten sposób szerzą się przerzuty nowotworu złośliwego. 

Czynniki powodujące powstawanie uszkodzeń w komórkach często pochodzą z zewnątrz – są to np. substancje chemiczne, niektóre składniki żywności czy promieniowanie. Zdarza się, że niektóre przebyte infekcje mogą przyczyniać się do rozwoju nowotworów.

W przypadku nowotworów jajnika etiologia, czyli czynniki powodujące powstawanie, niestety nie jest znana. Wiadomo jednak, że częściej na nowotwory jajnika chorują kobiety posiadające mutacje w genach BRCA. Geny te odpowiadają za kontrolę namnażania się komórek m.in. nabłonka jajnika oraz komórek gruczołowych sutka. Mutacje zlokalizowane w tych genach wyłączają mechanizmy kontrolne, co skutkuje rozwojem nowotworu. Ryzyko zachorowania na raka jajnika oraz raka piersi jest w tych przypadkach dziedziczne.

Warto przeczytać: https://diag.pl/pacjent/qa/badania-diagnozujace-raka-jajnika/

Złośliwe nowotwory jajnika – rodzaje

Jajnik to narząd złożony z różnego rodzaju tkanek – w obrębie każdej z nich może rozwinąć się nowotwór o charakterze łagodnym lub złośliwym.

Większość nowotworów powstaje z komórek nabłonka jajnika – stanowią one 90 proc. nowotworów jajnika. Nowotwory nabłonkowe (carcinoma) są określane powszechnie jako raki.

Znacznie rzadziej występują nowotwory nienabłonkowe jajnika. Mogą one powstawać z komórek rozrodczych (rozrodczak, guz pęcherzyka żółtkowego, potworniak, rak zarodkowy, kosmówczak zarodkowy) lub ze sznurów płciowych i ich komórek (ziarniszczak, otoczkowiak, guz z komórek Sertolego albo Leydiga). Nowotwory nienabłonkowe najczęściej są rozpoznawane u młodych kobiet w stosunkowo niskim stopniu zaawansowania.

Bardzo różnorodną ze względu na pochodzenie grupę nowotworów jajnika lekarze podzielili na dwie grupy, biorąc pod uwagę profile genetyczne, morfologię guza oraz obraz kliniczny i rokowania:

• typ I – 25% zachorowań, niski stopień złośliwości; rozwijają się powoli, wykrywane na wczesnym etapie; mało wrażliwe na chemioterapię, można leczyć radioterapią; rzadkie nawroty, rokowania dobre.
• typ II – 75% zachorowań, częste przerzuty; rozwijają się szybko, wykrywane dopiero w zaawansowanych stadium; wrażliwe na chemioterapię; szybkie nawroty, rokowania złe.

Niezłośliwe nowotwory jajnika – rodzaje

Nie każda zmiana nowotworowa w obrębie jajnika ma charakter złośliwy. Do łagodnych zmian nowotworowych zalicza się:

• guzy nabłonkowe – najczęściej rozwijająca się i najbardziej zróżnicowana morfologicznie grupa łagodnych nowotworów jajnika
• guzy lite: włókniak, otoczkowiak, guz Brennera
• torbiele nowotworowe:
• dermatoidalne (skórzaste) – tzw. potworniaki dojrzałe (potworniaki niedojrzałe mają charakter złośliwy)
• torbielako-gruczolaki – łagodne zmiany śluzowe lub surowicze o pochodzeniu nabłonkowym, wymagają badania pod kątem złośliwości w celu odróżnienia od raka jajnika.

Torbiel jajnika a nowotwór jajnika

Wiele kobiet podczas badania USG spotyka się z wykryciem torbieli na jajniku. Torbiel (cysta) to po prostu pęcherzyk wypełniony płynną treścią różnego pochodzenia. Torbiele na jajnikach bardzo często mają charakter czynnościowy – pojawiają się przejściowo w związku z fizjologicznymi zmianami zachodzącymi w jajniku w trakcie cyklu miesiączkowego i zwykle samoistnie zanikają, nie dając żadnych objawów.

Z różnych powodów czasami tworzą się torbiele patologiczne. Należy jednak pamiętać, że nie każda torbiel jajnika to nowotwór. Leczenie torbieli zależy od ich rodzaju, wielkości oraz odczuwanych przez pacjentkę dolegliwości. Znaczenie ma także wiek i plany prokreacyjne kobiety.

Torbiele zapalne mogą rozwijać się w wyniku przewlekłego stanu zapalnego przydatków. Zwykle towarzyszy im ostry lub przewlekły ból podbrzusza. Leczenie polega na eliminacji stanu zapalnego.

Torbiele patologiczne mogą występować w przebiegu zespołu policystycznych jajników lub endometriozy – nie są one jednak zmianami nowotworowymi. Leczenie polega na leczeniu choroby podstawowej.

Torbiele nowotworowe to wymienione wcześniej potworniaki oraz torbielakogruczolaki o łagodnym charakterze, wymagające zawsze różnicowania z nowotworami złośliwymi, które jednak niezwykle rzadko przybierają postać torbieli.

Nowotwór jajnika – objawy i diagnostyka

Guzy łagodne we wczesnych fazach rozwoju często nie dają żadnych objawów. Zwykle rosną powoli, a niektóre mogą osiągać bardzo duże rozmiary. Obecność guza w zależności od umiejscowienia i rozmiaru może powodować takie objawy jak:

• uczucie ucisku i bólu w podbrzuszu,
• powiększenie obwodu brzucha, wzdęcia,
• uczucie pełności w podbrzuszu,
• przelewanie się w jelitach,
• zaparcia,
• utrata apetytu,
• częste parcie na pęcherz,
• nagła potrzeba oddania moczu.

Dolegliwości te nie są specyficzne, dlatego często pacjentki początkowo badane są i leczone pod kątem zaburzeń żołądkowo-jelitowych. Do ginekologa trafiają dopiero po wykluczeniu innych przyczyn problemów, a wtedy zwykle nowotwór jest już w zaawansowanym stadium rozwoju. Szczególnie niebezpieczne jest to w przypadku nowotworów typu II, które rosną szybko i często tworzą przerzuty.

Diagnostyka nowotworów jajnika opiera się na badaniu ginekologicznym i obrazowym – podstawą jest USG przezpochwowe oraz przez powłoki brzuszne. W razie konieczności lekarz może zlecić dodatkowe badania obrazowe takie jak tomografia komputerowa czy rezonans magnetyczny oraz badanie dopplerowskie w celu oceny unaczynienia wykrytej zmiany.

Dopełnieniem diagnostyki obrazowej, szczególnie u pacjentek z obciążeniem nowotworami w rodzinie, powinna być ocena ryzyka raka jajnika za pomocą testu ROMA. Badanie to polega na oznaczeniu we krwi stężenia markerów CA 125 oraz HE4. Uzyskanie podwyższonej wartości wskaźnika ROMA świadczy o podwyższonym ryzyku zachorowania na raka jajnika. Jednocześnie warto oznaczyć stężenie CEA, który jest markerem rozwoju nowotworów układu pokarmowego, które mogą powodować podobne objawy.

W przypadku podejrzenia złośliwości guza konieczne jest badanie histopatologiczne. Materiał do badania pobiera się zazwyczaj metodą laparoskopii. Tylko pisemne potwierdzenie rozpoznania nowotworu upoważnia lekarzy do wdrożenia leczenia onkologicznego.

Nowotwór jajnika – leczenie

W leczeniu nowotworów jajnika stosuje się terapię skojarzoną – działanie miejscowe na guza (chirurgia i radioterapia) oraz działanie systemowe prowadzące do zniszczenia komórek (chemioterapia, terapia celowana).

Postępowanie zależy od stopnia zaawansowania klinicznego guza, które jest oceniane wg skali FIGO (Międzynarodowa Federacja Ginekologii i Położnictwa) w stopniach od I do IV. W ocenie bierze się pod uwagę zajęcie jajników i okolicznych narządów oraz węzłów chłonnych oraz obecność odległych przerzutów.

Podstawą leczenia zarówno złośliwych, jak i łagodnych nowotworów jajnika jest operacyjne usunięcie guza i przydatków. Zalecaną metodą jest laparotomia, czyli operacja z otwarciem jamy brzusznej. Mniej inwazyjna laparoskopia może być stosowana jedynie w przypadku guzów w niewielkim stadium oraz w bardzo wyspecjalizowanych ośrodkach. Ponieważ zabieg wiąże się z dużą ingerencją chirurgiczną, każdy przypadek rozpatrywany jest przez kilkuosobowe konsylium specjalistów. Planują oni leczenie pacjentki tak, aby usunąć maksymalnie dużą część nowotworu wraz z przerzutami przy minimalnej szkodzie dla zdrowia.

U młodych kobiet z nowotworami o niewielkim stopniu zaawansowania można zastosować leczenie oszczędzające – usunięcie jajnika tylko po jednej stronie tak, aby zachować zdolność prokreacyjną.

Uzupełnieniem leczenia po zabiegu chirurgicznym jest chemioterapia oparta na lekach cytotoksycznych, czyli niszczących komórki. Na tego typu leki szczególnie podatne są właśnie szybko namnażające się komórki nowotworowe. Cytostatyki można stosować pojedynczo lub w kombinacjach wielolekowych – doustnie, dożylnie lub do jamy ciała. Wadą leków cytotoksycznych są bardzo częste niepożądane oddziaływania na inne narządy, które jednak mijają po zakończeniu terapii. Chemioterapię stosuje się cyklicznie tak, aby w przerwach pomiędzy seriami leczenia organizm mógł się zregenerować.

Radioterapia jest coraz rzadziej stosowana ze względu na nierównomierny dostęp promieniowania do wszystkich obszarów guza.

Coraz powszechniej stosowane są terapie celowane, wykorzystujące przeciwciała działające wybiórczo na określone szlaki molekularne. Mają one znacznie mniej skutków niepożądanych.

Nowotwór jajnika – rokowania

U ponad 70 procent pacjentek po operacji raka jajnika dochodzi do nawrotów, dlatego konieczne są regularne badania obrazowe. Sygnałem zapowiadającym wznowę nowotworu często jest wzrost stężenia CA125, który wyprzedza pojawienie się objawów o około 3 miesiące. W przypadku wznowy stosuje się kolejne serie chemioterapii, a w razie konieczności – zabieg chirurgiczny.

Pięcioletnie przeżycia pacjentek ze zdiagnozowanym nowotworem jajnika w stadium FIGO IV (najwyższym) to jedynie 18%. Stadium FIGO III pozwala na przeżycie 32-46% pacjentek, a FIGO II – 65-71%. Wykrycie nowotworu w najwcześniejszym stadium FIGO I to szansa na pięcioletnie przeżycie aż dla 83-89% kobiet. Te liczby powinny przekonać każdą kobietę, że warto się badać, aby nie dopuścić do rozwoju nowotworu.

Nowotwór jajnika – jak zapobiegać?

Zapobieganie nowotworom jajnika opiera się w dużym stopniu na badaniach pozwalających wykryć nieprawidłowości w jak najwcześniejszym stadium, nie są bowiem znane stany przedrakowe. Statystyki potwierdzają, że im wcześniej zostanie wykryta zmiana nowotworowa, tym większe są szanse na wyleczenie.

Szczególnie zadbać o swoje zdrowie powinny kobiety obciążone mutacjami w genach BRCA1 i BRCA2. Jeśli w rodzinie występowały przypadki nowotworów jajnika, warto wykonać badania genetyczne wykrywające obecność tych mutacji. Kobieta z obciążeniem rodzinnym powinna zostać objęta opieką poradni genetycznej i regularnie wykonywać badania USG oraz oznaczenia markerów nowotworowych.

Obecnie towarzystwo naukowe rozważają wydanie zaleceń do całkowitego usuwania jajników wraz z jajowodami u kobiet z grup ryzyka, które nie planują już posiadania dzieci. Nie są jednak znane długofalowe skutki zdrowotne takich zabiegów.

Działanie ochronne w pewnym stopniu wykazuje stosowanie antykoncepcji hormonalnej, szczególnie długotrwałe. Badania z 2010 r. wykazały, że u kobiet obciążonych genetycznie ryzyko zachorowania na raka jajnika spadło o połowę po 5 latach przyjmowania tabletek antykoncepcyjnych.

Niezależnie od obciążenia genetycznego znaczną rolę w przeciwdziałaniu nowotworom ma zrównoważona dieta i aktywność fizyczna.

Pytania i odpowiedzi

1. Czy istnieją nietypowe objawy nowotworu jajnika, które mogą być często ignorowane lub przypisywane innym schorzeniom?

Większość przypadków nowotworów jajników jest wykrywana dość późno ze względu na niespecyficzne objawy, przypominające dolegliwości żołądkowo-jelitowe. Są to m.in. powiększenie obwodu brzucha, wzdęcia czy zaparcia. Częste lub nagłe parcie na mocz również może wynikać z obecności guza jajnika.

2. Czy istnieją nowoczesne testy genetyczne, które mogą ocenić ryzyko rozwoju nowotworu jajnika?

Testy genetyczne wykorzystujące nowoczesne metody biologii molekularnej pozwalają wykryć obecność mutacji w genach BRCA1 i BRCA2. Badania wykonywane są z krwi i nie wymagają skierowania od lekarza.

3. Czy dieta i styl życia mogą wpływać na ryzyko rozwoju nowotworu jajnika lub wspomagać jego leczenie?

Coraz więcej badań dowodzi, że zrównoważona dieta z ograniczeniem wysokoprzetworzonej żywności pozwala dłużej cieszyć się dobrym zdrowiem. Szczególną rolę odgrywają warzywa i mikroelementy oraz tłuszcze roślinne. Codzienna aktywność fizyczna wpływa korzystnie na cały organizm.

4. Jakie są mniej znane metody monitorowania po leczeniu nowotworu jajnika, aby wcześnie wykryć nawrót choroby?

Antygen CA 125 to marker raka jajnika, który może służyć do monitorowania leczenia oraz wczesnego wykrywania nawrotów. Jego stężenie wzrasta we krwi około 3 miesiące przed pojawieniem się objawów.