Oczopląs - co może oznaczać? Jakie badania warto wykonać?

Oczopląs, czyli mimowolne ruchy gałek ocznych, to objaw okulistyczny, który może pojawić się nie tylko w przebiegu choroby oczu, ale też z powodu choroby laryngologicznej czy neurologicznej. Może mieć charakter wrodzony lub nabyty. Sprawdź, jak widzi osoba z oczopląsem oraz jak rozpoznaje się to zaburzenie.

Oczopląs – co to jest? Rodzaje oczopląsu

Oczopląs to mimowolne, rytmiczne ruchy gałek ocznych, które są spowodowane przez brak równowagi w napięciu mięśni ocznych. Oczopląs nie jest wyodrębnionym stanem ogólnym, tylko objawem. W oczopląsie wyróżnia się dwa rodzaju ruchu – jeden umożliwia skupienie wzroku na przedmiocie, który ma być obserwowany, drugi powoduje oderwanie wzroku od danego przedmiotu, gdyż jest niezależny od woli. Jeśli jeden ruch jest powolny, po czym ma miejsce szybki powrót do skupienia wzroku na przedmiocie, stwierdza się oczopląs skokowy. W przypadku gdy oba ruchy są wolne, mówi się o oczopląsie wahadłowym. Jeśli ten rodzaj oczopląsu podczas patrzenia w bok zmienia się w skokowy, to stwierdza się oczopląs mieszany. Biorąc pod uwagę kierunek ruchu gałek ocznych, wyróżnić można oczopląs: pionowy, poziomy, ukośny, obrotowy, poziomo-obrotowy. Opisując oczopląs, uwzględniamy częstotliwość ruchów wykonywanych przez oko. Na tej podstawie oczopląs może być: wolny, średni, szybki. Kolejną właściwością jest amplituda. Odnosi się ona do zakresu ruchów, które mogą być drobno-, średnio- lub grubofaliste. Oczopląs może być stały lub przerywany i mieć natężenie stopnia I, II, III. Mówiąc o rodzajach oczopląsu, należy koniecznie wspomnieć o podziale z uwagi na czas powstania – oczopląs wrodzony i nabyty, przyczyny powstania – pierwotny i wtórny. Oczopląs jest zwykle obustronny, rzadko jednostronny. Czasem spotyka się oczopląs utajony, który występuje w jednym oku po zasłonięciu drugiego.

O czym świadczy oczopląs?

Postarajmy się odpowiedź, skąd się bierze oczopląs. Jak wcześniej podano, oczopląs może być fizjologiczny. Obserwuje się go w trzech przypadkach:

• tzw. oczopląs optokinetyczny w czasie obserwacji powtarzającego się ruchu tego samego obrazu (np. obracającego się bębna),
• tzw. oczopląs spojrzeniowy w skrajnym ustawieniu gałek ocznych (np. podczas patrzenia skrajnie w lewo),
• tzw. oczopląs przedsionkowy w wyniku działania bodźców na narząd równowagi w uchu wewnętrznym.

Oczopląs patologiczny towarzyszyć może szeregowi schorzeń. Może mieć podłoże genetyczne (np. zaćma wrodzona, jaskra wrodzona, ślepota wrodzona, wrodzone rozwarstwienie siatkówki) lub wtórne. Nierzadko za jego powstanie odpowiadają choroby o podłożu neurologicznym, związane z ośrodkowym układem nerwowym. Oczopląs może być powiązany z defektami pnia mózgu, chorobami naczyniowymi, niedorozwojem tylnej części czaszki, uszkodzeniem śródmózgowia, stwardnieniem rozsianym. Mówimy wtedy o oczopląsie motorycznym, związanym z defektem neurologicznym, zaburzającym kontrolę ruchu oczu i skupiania wzroku na konkretnym przedmiocie. Możliwy jest tzw. oczopląs błędnikowy, który pojawia się w związku z chorobami błędnika w uchu wewnętrznym. Do możliwych laryngologicznych przyczyn oczopląsu należą: toksyczne uszkodzenie błędnika, urazy ucha wewnętrznego, osteoskleroza błędnikowa, choroba Meniere’a, niedokrwienie ucha wewnętrznego, nowotwór ucha wewnętrznego. Schorzenia okulistyczne łączące się z oczopląsem to m.in.: bielmo rogówki, beztęczówkowość, szczelina nerwu wzrokowego, obustronny zanik nerwu wzrokowego, siatkówczak, dysplazja siatkówki, ślepota na barwy, wrodzona toksoplazmoza. Bywa on również konsekwencją przyjmowania niektórych leków (np. litu) lub choroby alkoholowej. Można wyróżnić także oczopląs zawodowy, który ujawnia się podczas pracy w kiepskich warunkach oświetleniowych.

Jak widzą osoby z oczopląsem?

Widzenie u osób zmagających się z oczopląsem może być zaburzone, co ma związek z ciągłą zmianą położenia punktu na siatkówce odpowiadającej za odbiór obrazu. Typowe jest obniżenie ostrości i jakości widzenia. Z reguły ostrość wzroku z bliska jest lepsza niż z daleka, zbieżne ustawienie oczu podczas czytania powoduje bowiem mniejszy ruch oczopląsowy. Z uwagi na to, że oczopląs jest wynikiem nierównomiernej pracy mięśni, dochodzi do jego nasilenia w zależności od kąta i kierunku spojrzenia. Rozwinąć się może tzw. strefa neutralna, w której ruch gałek ocznych jest mniejszy, co umożliwia swobodne widzenie. W konsekwencji tego chory zaczyna przekręcać głowę na bok, aby móc dobrze widzieć. Wówczas mówi się wyrównawczym ustawieniu głowy. Przykładowo, gdy przy patrzeniu w prawo oczopląs jest największy, a przy patrzeniu w lewo oczy są nieruchome, pacjent skręca głowę w kierunku największego oczopląsu, czyli w prawo, a jego oczy dla utrzymania fiksacji przedmiotu położonego na wprost kierują się w stronę strefy ciszy, czyli w lewo. Wyrównawcze ustawienie głowy trwające przez dłuższy czas może skutkować zwyrodnieniem stawów kręgosłupa oraz wtórnymi zmianami w mięśniach, dlatego jest istotnym wskazaniem do leczenia oczopląsu. Chorzy z oczopląsem nabytym mogą doświadczać tzw. oscylopsji, gdy oglądany obraz drży w rytm ruchów gałek ocznych. Objaw ten nie występuje w oczopląsie wrodzonym.

Jak rozpoznać oczopląs?

Podstawą diagnostyki oczopląsu jest badanie podmiotowe, czyli wywiad lekarski. W czasie rozmowy z pacjentem specjalista stara się uzyskać informacje o przyjmowanych lekach, chorobach, problemach okołoporodowych, urazach głowy, prowadzonym stylu życia, obciążonym wywiadzie rodzinnym, w tym zwłaszcza o problemach okulistycznych i neurologicznych. Następnie przeprowadza się pełne badanie okulistyczne (badanie ostrości wzroku do dali, do bliży – jednoocznie i obuocznie, reakcji źrenic na światło, ocenę tęczówki czy badanie dna oczu – w wielu przypadkach dno oka wygląda normalnie). Obserwuje się twarz (czy istnieją asymetrie) i jej ustawienie (czy występuje wyrównawcze ustawienie głowy). Dokonuje się obserwacji ruchów gałek ocznych, np. z wykorzystaniem okularów Bartelsa lub Frenzla, za pomocą badań elektronystagmograficznych oraz wideonystagmograficznych. Pomocne mogą być badanie optycznej koherentnej tomografii i badania laboratoryjne, np. badanie poziomu witaminy B12, której niedobór wiąże się z zaburzeniami narządu wzroku. W przypadku braku oczywistej przyczyny okulistycznej oczopląsu konieczne są badania dodatkowe, konsultacje u neurologa i laryngologa. Z uwagi na możliwą złożoność przyczyn oczopląsu niestety nie udaje się ustalić jego dokładnego podłoża powstawania. Określa się go wówczas jako oczopląs idiopatyczny.

Autor: dr n. o zdr. Olga Dąbska

Weryfikacja merytoryczna: lek. Wiktor Trela

Bibliografia:

1. M. Gwara, Terapia widzenia w oczopląsie, „Ophthatherapy” 2019, t. 6, nr 3, s. 178–183.
2. K. Jadanowski, S. Budrewicz, E. Koziorowska-Gawron, Zaburzenia gałkoruchowe w chorobach ośrodkowego układu nerwowego, „Polski Przegląd Neurologiczny” 2010, t. 4, nr 6, s. 202–211.
3. M. Józefowicz-Korczyńska, M. Gryczyński, K. Starska i wsp., Kliniczna ocena zaburzeń ruchowych gałek ocznych w stwardnieniu rozsianym, „Otolaryngologia Polska” 2009, t. 63, nr 2, s. 126–130.
4. A. Stodolska-Nowak, J. Siwiec-Prościńska, Oczopląs, „Okulistyka po Dyplomie” 2018, nr 3. Online: https://podyplomie.pl/okulistyka/30671,oczoplas [dostęp: 12.03.2023].