Odwodnienie u dziecka – jak je rozpoznać?

Odwodnienie u dziecka jest stanem niebezpiecznym, ponieważ może przebiegać gwałtownie i doprowadzać do utraty zdrowia, a w skrajnych przypadkach do śmierci. Przyczyny ujemnego bilansu płynów w organizmie są różne, u dzieci najczęściej związane są z biegunką o podłożu infekcyjnym. Jakie są objawy odwodnienia i kiedy należy udać się z dzieckiem do lekarza?

Odwodnienie u dziecka

Z uwagi na fakt, że organizm ludzki nie posiada rezerw wody, która mogłaby być wykorzystana w momencie pojawienia się jej niedoborów, istnieje konieczność ciągłego, regularnego uzupełniania płynów. Z odwodnieniem mamy do czynienia w momencie ujemnego bilansu wodnego w organizmie – to sytuacja, kiedy ilość wody spada do poziomu, który uniemożliwia prawidłowe funkcjonowanie (w wyniku nadmiernej utraty płynów i/lub ich niedostatecznej podaży dochodzi do niedoboru wody oraz cennych elektrolitów). Warto przy okazji zaznaczyć, że skutki odwodnienia u dziecka są szybko zauważalne i mogą być niebezpieczne – to stan zagrażający zdrowiu i życiu.

Zawartość wody w organizmie zależy między innymi od wieku. Małe dzieci znacznie bardziej narażone są na odwodnienie – u noworodków woda stanowi nawet 70-80% masy ciała, u rocznego dziecka to około 65%. Dlatego warto wiedzieć, co może być powodem odwodnienia,  jakie są jego objawy oraz jak przebiega postępowanie w przypadku utraty przez organizm dziecka nadmiernej ilości wody.

Odwodnienie u dziecka a biegunka

Jedną z głównych przyczyn odwodnienia u dziecka jest biegunka – większość dzieci poniżej 3 roku życia doświadcza przynajmniej jednego epizodu tzw. jelitówki, która może doprowadzić do nadmiernej utraty wody i elektrolitów. Jeśli objawy żołądkowo-jelitowe są nasilone, do odwodnienia może dojść w ciągu zaledwie kilku godzin.

Biegunka u dziecka najczęściej ma podłoże infekcyjne, zwykle wywołują ją wirusy (głównie Rotavirus, Norovirus i Adenovirus) rzadziej bakterie (np. Salmonella, Escherichia coli, Campylobacter, Yersinia). W przypadku biegunki, dziecko oddaje w ciągu dnia 3 lub więcej stolców o konsystencji płynnej lub półpłynnej. Mogą pojawić się również wymioty, podwyższona temperatura ciała, ból brzucha, osłabienie i utrata apetytu.

Inne przyczyny odwodnienia u dziecka

Inną przyczyną odwodnienia u dziecka może być nieuwaga czy zaniedbanie ze strony opiekunów. Podawanie zbyt małej ilości płynów i nieodpowiednie reagowanie na sygnały, które daje dziecko, może prowadzić do niedoboru wody w organizmie. Należy pamiętać, że małe dzieci nie potrafią powiedzieć, że chce im się pić ani nie potrafią również samodzielnie sięgnąć po napój i uzupełnić płyny. Dlatego trzeba zachować czujność, pamiętać o regularnym nawadnianiu dziecka (niemowlęta karmione wyłącznie piersią nie wymagają dodatkowego pojenia, ale należy je regularnie przystawiać do piersi). Szczególną czujność powinno się zachować w upalne dni lub w sytuacji, kiedy maluch narażony jest na nadmierną utratę wody (gorączka, duża aktywność fizyczna, przyjmowanie leków moczopędnych itp.). Warto też pamiętać, że ryzyko odwodnienia rośnie również u dzieci cierpiących na:

• cukrzycę,
• zaburzenia wchłaniania,
• moczówkę prostą,
• zaburzenia ssania i połykania,
• chorobę Addisona,
• mukowiscydozę,
• przewlekłe choroby nerek,
• wrodzony przerost nadnerczy z utratą soli.

Przeczytaj także: https://diag.pl/pacjent/artykuly/cukrzyca-u-dzieci-objawy-przyczyny-i-leczenie/

Rodzaje odwodnienia u dziecka

Wyżej wymienione czynniki mogą prowadzić do odwodnienia: izotonicznego, hipertonicznego lub hipotonicznego. Jaka jest różnica pomiędzy nimi? Aby to zrozumieć, trzeba wiedzieć, że gospodarka wodna organizmu jest silnie skorelowana z gospodarką jonową (szczególnie silny związek obserwuje się w przypadku sodu oraz potasu). Najczęściej, choć nie zawsze, występuje sytuacja, gdy nasilenie strat wody oraz elektrolitów przy odwodnieniu jest równoważne. Stąd wyróżniamy:

• odwodnienie izotoniczne (taka sama utrata wody oraz elektrolitów) – występuje najczęściej, jego główną przyczyną jest ostra utrata krwi, intensywne wymioty, biegunka lub utrata soków trawiennych przez przetoki;
  
  
• odwodnienie hipertoniczne (utrata wody jest większa niż elektrolitów) – jego przyczyną jest głównie biegunka, której towarzyszy niedostateczna podaż płynów oraz gorączka, moczówka prosta oraz ostra niewydolność nerek,
  
  
• odwodnienie hipotoniczne (utrata elektrolitów jest większa niż wody) – występuje najrzadziej, pojawia się na skutek nawodnienia czystą wodą  przy biegunce, może pojawić się w związku z chorobą Addisona, zapaleniem nerek, mukowiscydozą czy zespołem nadnerczowo-płciowym.

Stopnie odwodnienia u dziecka

Do oceny stopnia odwodnienia organizmu, stosuje się wytyczne WHO – określają procentowy spadek masy ciała w porównaniu z masą ciała przed wystąpieniem czynnika, który mógł spowodować utratę wody i elektrolitów (np. biegunka, wymioty, wysoka gorączka itp.):

• spadek masy ciała poniżej 3%: brak lub odwodnienie niewielkiego stopnia,
• spadek masy ciała od 3% do 9%: odwodnienie łagodne i umiarkowane,
• spadek masy ciała  powyżej 9%: ciężkie odwodnienie.

Nie zawsze jest jednak możliwe dokładne określenie spadku masy ciała, dlatego w sytuacji podejrzenia odwodnienia u dziecka, bierze się pod uwagę objawy kliniczne.

Objawy odwodnienia u dziecka

Do nadmiernej utraty wody u małego dziecka może dojść w błyskawicznym tempie. Łagodne odwodnienie objawia się wzmożonym uczuciem pragnienia i zwykle ustępuje po wypiciu określonej ilości płynów. Objawem klinicznymi o dużej wartości diagnostycznej jest ocena ubytku sprężystości skóry. Skóra  sucha, mało elastyczna, zwiotczała, może świadczyć o większym odwodnieniu dziecka. Aby ocenić jej stan, przeprowadza się prosty test: po ujęciu fałdy skóry na brzuchu należy ją puścić – u odwodnionego dziecka skóra powoli powraca do stanu wyjściowego.

Jak rozpoznać odwodnienie u dziecka? Do oceny stopnia nawodnienia organizmu służy również parametr, zwany czasem powrotu włośniczkowego (tzw. powrót kapilarny, test paznokcia). Badanie polega na uciśnięciu opuszka palca ręki dziecka aż do momentu jego zblednięcia i mierzeniu czasu jaki upływa do chwili, gdy skóra w tym miejscu odzyskuje swój kolor – u dziecka prawidłowo nawodnionego, prawidłowy czas powrotu kapilarnego wynosi mniej niż 2 sekund.

Poza tym, u odwodnionego dziecka mogą pojawić się następujące objawy:

• nieprawidłowy tor oddychania,
• przyspieszona akcja serca,
• zmniejszona diureza (rzadkie oddawanie moczu), zatrzymanie moczu, ciemny mocz,
• zapadnięte ciemiączko,
• nadmierna senność, apatia,
• wysuszone błony śluzowe w jamie ustnej oraz spierzchnięte usta,
• nieprzyjemny zapach z ust,
• płacz bez łez,
• zapadnięte gałki oczne,
• upośledzenie krążenia obwodowego objawiające się chłodnymi kończynami,
• drżenie, skurcze mięśni,
• utrata przytomności.

Im dziecko jest młodsze a objawy bardziej nasilone, tym szybciej może dojść do groźnych powikłań, których zaniedbanie prowadzi do śmierci.

Co na odwodnienie u dziecka?

Leczenie odwodnienia u dziecka opiera się przede wszystkim na płynoterapii, czyli uzupełnieniu niedoboru wody oraz terapii zaburzeń jonowych – konieczne jest pokrycie zapotrzebowania podstawowego jak i uzupełnienie występujących strat.

W sytuacji leczenia domowego, u dzieci karmionych piersią należy kontynuować ten model żywienia. Gdy dziecko otrzymuje mleko modyfikowane i/lub jego dieta jest już rozszerzona o pokarmy stałe, należy zadbać o regularne pojenie malucha. Zaleca się podawanie doustnych płynów nawadniających (DPN), zawierających elektrolity oraz glukozę – lekarz lub farmaceuta wesprze w wyborze odpowiedniego preparatu. Można podawać dziecku również wodę (może być lekko osolona). Napoje powinny być serwowane powoli (np. łyżeczką) w krótkich odstępach czasu – to zwiększa szansę na prawidłowe nawodnienie organizmu oraz zmniejsza ryzyko odruchu wymiotnego. Odradza się pojenie dziecka stężonymi sokami, napojami słodkimi i/lub gazowanymi.

Odwodnienie u dziecka – kiedy do szpitala?

Dziecko odwodnione w bardzo niewielkim stopniu, nie wymaga interwencji medycznej – maluchowi należy podawać płyny i monitorować stan jego zdrowia. W przypadku noworodków i niemowląt warto zasięgnąć porady lekarskiej.

Pojawienie się wyżej wymienionych objawów, mogących świadczyć o umiarkowanym lub ciężkim odwodnieniu, wymaga natychmiastowej konsultacji z lekarzem, który na podstawie wywiadu oraz oceny klinicznej dziecka zadecyduje o dalszym postępowaniu.

W sytuacji niemożności przyjmowania płynów lub ciężkiego odwodnienia, w warunkach szpitalnych stosuje się nawadnianie dożylne lub poprzez zagłębnik nosowo-żołądkowy.

Długość pobytu w szpitalu zależy od stanu zdrowia dziecka – jego monitorowanie w trakcie hospitalizacji opiera się na:

• badaniach laboratoryjnych: morfologii krwi; moczu; stężenia mocznika, kreatyniny, glukozy; jonogramie (stężenie sodu, potasu, chloru),
• kontroli masy ciała;
• kontroli częstości oddechów, saturacji, ciśnienia;
• obserwacji stanu skóry, błon śluzowych, częstości oddawania moczu;
• ocenie krążenia obwodowego (pomiar czasu powrotu włośniczkowego).

Skutki odwodnienia u dziecka

Odwodnienie u dziecka może skutkować poważnymi konsekwencjami zdrowotnymi, do których zaliczamy między innymi zaburzenia metaboliczne, nieprawidłowe działanie układu nerwowego czy sercowo-naczyniowego. Niedostateczna ilość wody w organizmie niekiedy przyczynia się do powstawania kamieni nerkowych. W skrajnych przypadkach prowadzi do śmierci dziecka.

Zapobieganie odwodnieniu u dziecka

Najskuteczniejszą formą zapobiegania odwodnieniu u dziecka jest podawanie mu płynów, zanim wystąpi uczucie pragnienia.

Jak wspomniano wcześniej, bardzo częstą przyczyną zaburzeń gospodarki wodno-elektrolitowej u dziecka jest biegunka o podłożu infekcyjnym. Wówczas konieczne jest regularne, częste, podawanie płynów w niewielkich ilościach, w przypadku dzieci karmionych wyłącznie naturalnie – częstsze przystawianie do piersi.

W trakcie upalnych dni czy wysokiej temperatury ciała (gorączka), warto podawać maluchowi więcej płynów niż zwykle. Jeśli jest to woda, to powinna mieć temperaturę pokojową. W sytuacji gdy dziecko cierpi na choroby przewlekłe zwiększające ryzyko odwodnienia, należy zasięgnąć porady lekarza – specjalista ustali ilość płynów, którą dziecko powinno w ciągu doby przyjąć, aby zapewnić prawidłowe funkcjonowanie organizmu.