Przyczyny otyłości - co wpływa na nadwagę i otyłość?

Otyłość to choroba. Lekarze nie mają wątpliwości, że otyłość jest powszechnym problemem w wielu krajach, również w Polsce. Otyłość może mieć poważne skutki zdrowotne zarówno u dorosłych, jak i u dzieci. Przyczyny otyłości mogą być bardzo różne, ale to właśnie od ich zidentyfikowania należy zacząć walkę z tą chorobą. Jak rozróżnić nadwagę od otyłości i jakie są ich konsekwencje?

Nadwaga czy otyłość – jak rozpoznać?

Otyłość to nieprawidłowe nadmierne nagromadzenie tkanki tłuszczowej w organizmie człowieka, które stanowi zagrożenie dla zdrowia. W Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób ICD figuruje pod numerem E66. Zawartość tkanki tłuszczowej w organizmie można zmierzyć metodą bioimpedancji, przy użyciu specjalnej wagi badającej skład ciała. Na otyłość wskazuje obecność tkanki tłuszczowej w organizmie wyższa niż 35% u kobiet i 25% u mężczyzn.

Najpowszechniej stosowanym kryterium rozpoznania otyłości jest wskaźnik BMI (body mass index – wskaźnik masy ciała). BMI to parametr obliczany w następujący sposób: BMI = masa ciała[kg] / wzrost[m]².

Prawidłowy wskaźnik BMI powinien zawierać się w zakresie 18,5-25.

Wartości przekraczające 25 powinny być alarmujące i wskazują na:

• 25-29 – nadwagę
• powyżej 30 – otyłość
• 30-35 – otyłość I stopnia
• 36-40 – otyłość II stopnia
• powyżej 40 – otyłość III stopnia (olbrzymia, zagrażająca życiu)

Otyłość brzuszna – czy jest groźna?

Szczególnie niebezpieczną dla zdrowia jest tzw. otyłość brzuszna (trzewna). Jest to taki rodzaj otyłości, w którym tkanka tłuszczowa odkładana jest przede wszystkim w centralnych partiach ciała. Otyłość trzewną rozpoznaje się, gdy obwód talii jest większy niż 80 cm u kobiet i 94 cm u mężczyzn. Parametr ten jest bardzo dobrym wskaźnikiem ryzyka rozwoju powikłań metabolicznych.

Dlaczego otyłość jest groźna?

Nadmierne gromadzenie tkanki tłuszczowej wokół narządów wewnętrznych takich jak wątroba, trzustka i nerki – zaburza ich pracę. Komórki tłuszczowe wydzielają substancje, których nadmiar powoduje rozwój stanu zapalnego. W dalszej kolejności dochodzi do zaburzeń mechanizmów regulujących funkcjonowanie wielu układów i rozwoju przewlekłych chorób, zwiększających ryzyko przedwczesnego zgonu.

Otyłość brzuszna – pierwotna i wtórna

Przyczyny otyłości mogą być złożone i trudne do określenia. Zdecydowanie jednak można wyodrębnić dwa rodzaje otyłości w zależności od podłoża, na jakim się wykształciły – jest to otyłość pierwotna i otyłość wtórna.

Przyczyny otyłości wtórnej

Otyłość wtórna rozwija się jako skutek innych istniejących chorób lub przyjmowanych przewlekle leków. Mogą to być:

• zaburzenia hormonalne: choroba Cushinga, hipogonadyzm, niedoczynność tarczycy, niedobór hormonu wzrostu, niedoczynność przysadki, nadmiar androgenów;
• zaburzenia mechanizmów regulacji odżywiania w wyniku uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego;
• zaburzenia genetyczne jak np. zespół Downa, zespół Pradera i Williego, zespół Klinefeltera, zespół Turnera;
• przyjmowane leki: glikokortykosteroidy, insulina, leki przeciwdepresyjne i przeciwpsychotyczne, beta-blokery.

Przyczyny otyłości pierwotnej

Znaczną większość przypadków otyłości (ok. 90 procent) stanowi otyłość pierwotna, będąca wynikiem nadmiarowego bilansu energetycznego. Oznacza to, że organizm otrzymuje więcej kalorii z pożywieniem niż jest w stanie spożytkować, do czego przyczynia się spożywanie wysokoenergetycznych pokarmów przy niskiej aktywności fizycznej. Nadmiar dostarczonej energii jest gromadzony w postaci tkanki tłuszczowej, co jest naturalnym mechanizmem ludzkiego organizmu w sytuacji nadwyżki kalorycznej.

Skąd bierze się ten nadmiar kalorii? Tutaj przyczyny są złożone, ale można je ogólnie określić jako niewłaściwe nawyki żywieniowe o różnym podłożu: środowiskowym, psychologicznym i genetycznym, które często nakładają się na siebie i współistnieją z innymi chorobami podstawowymi.

Środowiskowe przyczyny otyłości

Najbardziej powszechne przyczyny występowania otyłości to niewłaściwa dieta oraz brak aktywności fizycznej. Pod określeniem “niewłaściwa dieta” należy rozumieć wszelkie nieprawidłowości dotyczące składu jakościowego posiłków, wielkości porcji oraz częstotliwości spożywania posiłków.

Błędom żywieniowym sprzyjają:

• łatwa dostępność i popularność produktów o wysokiej zawartości węglowodanów, cukru oraz tłuszczu, które są smaczne, tanie i łatwe do przyrządzenia;
• brak świadomości co do jakości spożywanych produktów;
• błędne nawyki żywieniowe wykształcone w dzieciństwie;
• ograniczony dostęp do opieki medycznej;
• niski status ekonomiczny, nie pozwalający na zakup zdrowszych, ale i droższych produktów spożywczych.

Ryzyko wystąpienia otyłości jest tym większe, im mniejsza jest aktywność fizyczna. Niekorzystnie działają:

• szybkie tempo życia i brak czasu na ćwiczenia fizyczne;
• zanieczyszczenie powietrza, zniechęcające do aktywności na świeżym powietrzu;
• łatwo dostępne różnego rodzaju środki transportu niewymagające wysiłku fizycznego;
• praca siedząca i upowszechnienie się pracy zdalnej;
• spędzanie wolnego czasu przed ekranami.

Psychologiczne przyczyny otyłości

Coraz bardziej poznawane jest podłoże psychologiczne występowania otyłości. Do niewłaściwych zachowań żywieniowych prowadzą różnego rodzaju problemy emocjonalne takie jak: przewlekły stres, obniżona samoocena, depresja – posiłki o dużej zawartości cukru i tłuszczów są traktowane jako sposób na odreagowanie stresu i poprawę nastroju

zaburzenia psychiczne związane z brakiem kontroli nad spożywanymi posiłkami, zespół kompulsywnego jedzenia, zespół nocnego jedzenia, uzależnienie od jedzenia.

Genetyczne przyczyny otyłości

Choć istnieją geny, których mutacje powodują zaburzenia regulacji mechanizmów odżywiania, to są to niezmiernie rzadkie przypadki. Z punktu widzenia genetycznego można mówić raczej o predyspozycjach do występowania otyłości, takich jak specyficzne osobniczo tempo przemiany materii. Istnienie takich predyspozycji nie jest jednak równoznaczne z tym, że dana osoba będzie otyła – do tego zwykle przyczyniają się sprzyjające otyłości warunki żywieniowe i środowiskowe. Często spotykana otyłość wśród członków tej samej rodziny nie jest zjawiskiem dziedzicznym, ale skutkiem powielanych w kolejnych pokoleniach niewłaściwych nawyków żywieniowych.

Przyczyny otyłości u dzieci i młodzieży

Wśród dzieci i młodzieży otyłość również jest dużym problemem. Odsetek otyłych dzieci wzrasta już w grupie dzieci przedszkolnych i wczesnoszkolnych.

W tej grupie wskaźnik BMI nie ma zastosowania do określania prawidłowej masy ciała. Lekarze opierają się na siatkach centylowych masy ciała dostosowanych do wieku dzieci – uważa się, że waga w zakresie powyżej 97. centyla oznacza otyłość.

Przyczyny otyłości u dzieci są takie same jak u dorosłych – środowiskowe i psychologiczne. Bardzo dużą rolę odgrywają nawyki żywieniowe kształtowane w pierwszych latach życia. Dzieci są szczególnie podatne na wpływ rówieśników, co może prowadzić do problemów emocjonalnych, a te – do zaburzeń odżywiania.

Kształtowanie nawyków żywieniowych dziecka zaczyna się już w okresie płodowym. Niedożywienie matki w ciąży może spowodować, że po urodzeniu organizm dziecka będzie dążył do skompensowania niedoborów, co przejawi się zwiększonym apetytem. Wykazano też, że palenie papierosów przez matkę w czasie ciąży sprzyja rozwojowi otyłości u dziecka.

Rozwojowi otyłości u dzieci sprzyjają też:

• zmuszanie dziecka do jedzenia, mimo sygnalizowania, że jest już najedzone, co może zaburzyć mechanizm odczuwania głodu i sytości;
• nagradzanie dziecka za zjedzony posiłek, co może spowodować rozwinięcie nawyku jedzenia bez odczuwania głodu;
• niedostosowanie kaloryczności posiłku do zapotrzebowania dziecka;
• brak świadomości co do jakości wybieranych samodzielnie przez dziecko produktów oraz brak kontroli nad tym, co dziecko je poza domem;
• brak wystarczającej aktywności fizycznej.

Skutki otyłości brzusznej

Nadmierna ilość tkanki tłuszczowej sklasyfikowana jako otyłość może mieć poważne powikłania zdrowotne. Wskutek otyłości mogą rozwinąć się:

• insulinooporność;
• cukrzyca typu II;
• choroby sercowo-naczyniowe;
• udar mózgu;
• stłuszczenie wątroby;
• kamica żółciowa;
• uszkodzenie nerek;
• zaburzenia hormonalne: niepłodność, u dzieci przedwczesne dojrzewanie;
• zaburzenia gospodarki wapniowo-fosforanowej, choroba zwyrodnieniowa stawów;
• bezdech senny;
• nowotwory (endometrium, piersi, jajnika, układu pokarmowego).

Wszystkie te zaburzenia zwiększają ryzyko przedwczesnego zgonu.

Leczenie otyłości

Podstawą leczenia otyłości jest odpowiednie zbilansowanie diety i zapewnienie deficytu kalorycznego z jednoczesnym zwiększeniem aktywności fizycznej.

Ważne jest zidentyfikowanie przyczyn środowiskowych i zmiana nawyków lub wyeliminowanie niekorzystnych czynników.

Wskazana jest pomoc specjalistów takich jak lekarz rodzinny, dietetyk czy psycholog oraz wsparcie najbliższego otoczenia. W uzasadnionych przypadkach stosuje się farmakoterapię lub zabiegi chirurgiczne.

Jak zapobiegać otyłości?

Zapobieganie otyłości powinno odbywać się przez kształtowanie właściwego stylu życia oraz budowanie dobrych nawyków żywieniowych już od najmłodszych lat. Ważna jest też odpowiednia edukacja dorosłych, ponieważ to od nich dzieci przejmują nawyki. Duże znaczenie mają programy badań przesiewowych wykrywające osoby z ryzykiem rozwoju otyłości i powikłań.

Mgr Marta Filipowska

Bibliografia:

1. Choroby wewnętrzne. Szczeklik A.  Medycyna Praktyczna, Kraków 2022.
2. Przyczyny otyłości prostej u dzieci i młodzieży. Maślanek A, Pieszko M, Małgorzewicz S. Forum Zaburzeń Metabolicznych. 2013. p. 29-36.
3. https://www.mp.pl/nadwaga-i-otylosc/wytyczne/show.html?id=259332