SCID – co to za choroba i jakie są jej przyczyny?

Ciężki złożony niedobór odporności (SCID) to jedno z najpoważniejszych schorzeń, które dotyka układu odpornościowego. Ta rzadka, genetycznie uwarunkowana choroba prowadzi do poważnych konsekwencji zdrowotnych, w tym do nawracających infekcji, które mogą zagrażać życiu. Wczesne wykrycie SCID jest kluczowe dla skutecznego leczenia i poprawy jakości życia pacjentów. W artykule przyjrzymy się bliżej przyczynom, objawom oraz metodom diagnozowania SCID.

Co to jest SCID?

Ciężki złożony niedobór odporności, znany również jako SCID (ang. severe combined immunodeficiency), to grupa rzadkich, monogenowych pierwotnych niedoborów odporności. Charakteryzuje się brakiem aktywnych limfocytów T, co prowadzi do poważnych zakażeń, zwłaszcza w pierwszych miesiącach życia. Bez odpowiedniego leczenia choroba ta może prowadzić do śmierci w wieku zaledwie 2 lat.

Klasyfikacja SCID

SCID można podzielić na różne typy, w zależności od obecności lub braku limfocytów:

• SCID z niedoborem limfocytów T i B, z obecnymi komórkami NK – przypadki, w których zarówno limfocyty T, jak i B są zmniejszone lub nieobecne, ale liczba komórek NK pozostaje prawidłowa. Przykład – mutacje w genach RAG1/RAG2, powodujące zaburzenia w rekombinacji genów receptorów limfocytów.
• SCID z niedoborem limfocytów T, z obecnymi limfocytami B i NK – deficyty tylko w limfocytach T, ale liczba limfocytów B i NK jest prawidłowa. Przykład – mutacje w genie IL7R, wpływające na receptor interleukiny 7.
• SCID z niedoborem limfocytów T i NK, z obecnymi limfocytami B – deficyt limfocytów T i komórek NK, przy zachowanej liczbie limfocytów B. Przykład – mutacje w genie IL2RG – najczęstsza przyczyna SCID sprzężonego z chromosomem X.
• SCID z niedoborem limfocytów T, B i NK – niedobór wszystkich trzech typów komórek odpornościowych. Przykład – mutacje w genie ADA (deaminaza adenozynowa), powodujące kumulację toksycznych metabolitów, co prowadzi do niszczenia limfocytów.

Niektóre formy SCID są częścią szerszych zespołów genetycznych:

• Zespół Ommena – ciężka postać SCID związana z erytrodermią, hepatosplenomegalią i wysokim poziomem eozynofili. Zwykle spowodowany mutacjami w genach RAG1/RAG2.
• Zespół DiGeorge’a – częściowy niedobór limfocytów T, spowodowany delecją w chromosomie 22 (22q11.2), prowadzący do zaburzeń w rozwoju grasicy.
• Zespół Nijmegen – choroba obejmująca niedobory odporności oraz wrażliwość na promieniowanie, często związana z mikrocefalią i zwiększonym ryzykiem nowotworów.

Przyczyny SCID

Przyczyny SCID są ściśle związane z mutacjami genetycznymi. W zależności od typu choroba może być dziedziczona w sposób autosomalny recesywny lub sprzężony z chromosomem X. SCID sprzężony z chromosomem X to najczęstsza forma, spowodowana przez mutacje w genie IL2RG, który koduje wspólny łańcuch gamma dla receptorów wielu interleukin. Dotyczy głównie chłopców, ponieważ jest sprzężony z chromosomem X. SCID autosomalnie recesywny obejmuje mutacje w różnych genach, które są dziedziczone w sposób autosomalny recesywny. Przykłady genów: 

• ADA – niedobór deaminazy adenozynowej,
• RAG1/RAG2 – mutacje prowadzące do zaburzeń rekombinacji genów receptorów limfocytów,
• DCLRE1C (ARTEMIS) – związane z uszkodzeniami DNA,
• JAK3 – kinaza Janusowa, ważna dla sygnalizacji cytokin.

Częstość występowania SCID szacuje się na 1 na 50 000 żywych urodzeń. Choroba ta występuje częściej u chłopców, głównie z powodu mutacji związanych z chromosomem X.

Objawy SCID

Objawy SCID mogą pojawić się już w pierwszych miesiącach życia dziecka. Do najczęstszych należą:

• Częste infekcje – dzieci ze SCID są podatne na poważne zakażenia, takie jak zapalenie płuc, zakażenia wirusowe i grzybicze.
• Nawracające biegunki i związane z tym niedożywienie oraz utrata masy ciała.
• Zaburzenia wzrostu – dzieci mogą mieć problemy z przyrostem masy ciała i wzrostem.
• Wysypki skórne – często w wyniku reakcji przeszczep przeciwko gospodarzowi (GVHD).
• Pleśniawki w jamie ustnej, które są oznaką osłabionego układu odpornościowego.

Dzieci ze SCID mogą również doświadczać wysypki skórnej oraz zakażeń skóry, co dodatkowo komplikuje ich stan zdrowia.

Diagnoza SCID

Diagnoza SCID opiera się na testach laboratoryjnych i genetycznych. 

Testy immunologiczne:

• Pełna morfologia krwi z rozmazem – określa liczbę limfocytów. Niska liczba limfocytów u noworodka może być pierwszym sygnałem SCID.
• Fenotypowanie komórek – badanie przepływowe pozwala na dokładne określenie ilości limfocytów T, B i NK oraz ich subpopulacji.
• Testy funkcji limfocytów – oceniają zdolność limfocytów do odpowiedzi na mitogeny, co sprawdza, czy komórki są zdolne do podziału i funkcjonowania.

Testy genetyczne:

• Sekwencjonowanie genów – w SCID zidentyfikowano wiele genów odpowiedzialnych za różne jego formy. Najczęstsze mutacje dotyczą genów: IL2RG, RAG1/RAG2, ADA.
• Testy genetyczne pomagają zidentyfikować specyficzną mutację i potwierdzić diagnozę.

📌 Przeczytaj także: Układ odpornościowy – badania genetyczne u dzieci, które warto wykonać.

Noworodki mogą być badane pod kątem poziomu TREC (T-cell receptor excision circles), co pozwala na wczesne wykrycie choroby.

SCID musi być odróżniony od innych niedoborów odporności, które mają podobne objawy, ale mniej poważne. Są to:

• niedobory odporności z niedoborem komórek B (np. agammaglobulinemia),
• niedobory odporności związane z neutropenią,
• wtórne niedobory odporności, spowodowane innymi schorzeniami lub leczeniem.

📌 Przeczytaj także: Niedobory odporności – badanie.

Znaczenie wczesnego wykrywania SCID

Wczesne wykrycie SCID jest kluczowe dla skutecznego leczenia. Dzięki nowoczesnym metodom diagnostycznym, takim jak badanie przesiewowe noworodków, możliwe jest szybkie zidentyfikowanie dzieci zagrożonych tym schorzeniem. Wczesna interwencja pozwala na:

• Przeszczep szpiku kostnego – to najskuteczniejsza metoda leczenia, która może uratować życie dziecka. Złoty standard leczenia SCID, najlepiej przeprowadzany we wczesnym okresie życia.
• Terapia genowa – w niektórych przypadkach możliwe jest wprowadzenie zdrowych kopii genów, co poprawia funkcjonowanie układu odpornościowego.
• Profilaktyka infekcji – dzieci ze SCID wymagają szczególnej uwagi, aby unikać zakażeń, co może znacznie poprawić ich jakość życia. Często muszą być izolowane do czasu przeszczepu, aby uniknąć infekcji.
• Podawanie enzymu ADA w przypadku SCID spowodowanego mutacją ADA.

Opracowanie: dr n. o zdr. Olga Dąbska