Zapalenie oskrzeli - objawy, leczenie, czy jest zaraźliwe?

Zapalenie oskrzeli (bronchitis) jest często występującą chorobą dolnych dróg oddechowych. Pojawia się głownie w sezonie jesienno-zimowym. Może dotykać zarówno dzieci, jak i osoby dorosłe. Zdecydowana większość zapaleń oskrzeli ma etiologię wirusową, a rzadszą przyczynę stanowią zakażenia bakteryjne. Z kolei niektóre czynniki środowiskowe mogą prowadzić do rozwoju przewlekłego zapalenia oskrzeli. Głównym objawem tej choroby jest uporczywy kaszel, początkowo suchy, a z czasem mokry, któremu towarzyszy odkrztuszanie wydzieliny. Jaka jest profilaktyka zapalenia oskrzeli, na czym polega leczenie oraz czy zapalenie oskrzeli jest zaraźliwe?

Zapalenie oskrzeli – przyczyny

Zakażenia w obrębie układu oddechowego stanowią powszechny problem. Wyróżnić możemy zakażenia, zarówno w obrębie górnych dróg oddechowych (jama nosowa, zatoki przynosowe, gardło), jak również dolnych dróg oddechowych (krtań, tchawica, oskrzela, płuca). Za sprawą różnych mechanizmów obronnych, takich jak nabłonek rzęskowy, czynniki humoralne (przeciwciała) oraz komórkowe (makrofagi płucne), dolne drogi oddechowe fizjologicznie są jałowe.

Jedną z częściej występujących chorób dolnych dróg oddechowych jest zapalenie oskrzeli. Za rozwój zapalenia oskrzeli odpowiedzialne są:

• wirusy – są czynnikiem etiologicznym zapalenia oskrzeli aż w około 90% przypadków. Wywołują je przede wszystkim wirusy oddechowe, takie jak: wirus grypy A, grypy B, paragrypy, syncytialny wirus oddechowy (RSV), adenowirusy, rynowirusy, a także koronawirusy;
• bakterie – stanowią znacznie rzadszą przyczynę występowania zapalenia oskrzeli, mogą dotyczyć zaledwie około 10% przypadków. Najczęściej do zakażenia dochodzi następującymi drobnoustrojami: Bordetella pertussis, Mycoplasma pneumoniae i Chlamydophila pneumoniae. Zakażenie bakterią Bordetella pertussis może występować także u osób szczepionych przeciwko krztuścowi, lecz charakteryzuje się wówczas łagodnym przebiegiem.

Wnikające do komórek nabłonka dróg oddechowych drobnoustroje, prowadzą do ich uszkodzenia. W przebiegu zapalenia oskrzeli rozwija się stan zapalny w obrębie błony śluzowej oskrzeli. W odpowiedzi na reakcję zapalną wytwarzane są mediatory stanu zapalnego, czyli różne związki chemiczne uwalniane przez komórki. Procesy te prowadzą niejednokrotnie do wystąpienia uporczywych objawów.

Zapalnie oskrzeli – czynnik ryzyka

Na rozwój zapalenia oskrzeli wpływ mają też wymienione poniżej czynniki ryzyka:

• palenie papierosów,
• narażenie na pyły i substancje chemiczne w zakładach pracy,
• zanieczyszczenia środowiska,
• częste infekcje,
• obniżona odporność,
• astma i alergie.

Ostre, podostre i przewlekłe zapalenie oskrzeli

W zależności od długości trwania choroby zapalenie oskrzeli dzielimy na:

• ostre zapalenie oskrzeli

Czas trwania choroby szacowany jest na okres do około 3 tygodni. Na ostre zapalenie oskrzeli chorują dzieci, jak i dorośli, zazwyczaj w miesiącach jesiennych oraz zimowych. Wywoływane jest głównie przez wirusy oddechowe, ale może mieć również podłoże bakteryjne (ostre bakteryjne zapalenie oskrzeli).

• podostre zapalenie oskrzeli

Może trwać od 3 do 8 tygodni. Zwykle jest konsekwencją tzw. nadreaktywności oskrzeli, w następstwie przebytego zakażenia, na przykład pałeczką krztuśca. Nadreaktywność oskrzeli to ich zwiększona tendencja do skurczu i zmniejszenie przepływu powietrza w oskrzelach pod wpływem działania różnych bodźców, które u zdrowych osób nie powodują takich reakcji.

• przewlekłe zapalenie oskrzeli

Choroba może utrzymywać się nawet przez ponad 8 tygodni. Jest następstwem działania przytoczonych powyżej czynników ryzyka. Dotyka głównie osoby palące papierosy bądź pracujące w zanieczyszczonym środowisku. Nabłonek oddechowy, który jest eksponowany na drażniące działanie substancji toksycznych, może ulegać uszkodzeniu. Przewlekłe zapalenie oskrzeli jest jedną z przyczyn prowadzących do rozwoju przewlekłej obturacyjnej choroby płuc (POChP).

Jeśli w ciągu roku dochodzi do co najmniej czterech epizodów zapalenia oskrzeli, mówimy wtedy o nawracającym zapaleniu oskrzeli. Skutkiem może być przewlekłe uszkodzenie transportu śluzowo-rzęskowego, gdyż nabłonek oddechowy ulega regeneracji dopiero po 6 tygodniach, a do pełnej regeneracji wymaga aż 3 miesięcy.

Zapalenie oskrzeli – objawy u dorosłych i dzieci

Niezależnie od wieku pacjenta objawy zapalenia oskrzeli są stosunkowo podobne. Początek choroby może charakteryzować się uczuciem ogólnego zmęczenia, kilkudniowym nieżytem górnych dróg oddechowych, przekrwieniem gardła, bólem gardła, niekiedy stanem podgorączkowym. Główną dolegliwością zgłaszaną przez chorych jest kaszel. Początkowo kaszel jest suchy (bezproduktywny), z czasem zmieniając charakter na mokry (kaszel produktywny), któremu towarzyszy zwykle odkrztuszanie śluzowej (przezroczystej, białej) lub ropnej (żółtej, zielonkawej) wydzieliny, zwanej plwociną. Jej połknięcie może prowadzić do nudności i wymiotów.

Ze względu na czas trwania kaszel może być:

• ostry (< 3 tygodni),
• podostry (3-8 tygodni),
• przewlekły (>8 tygodni).

Innymi objawami zapalenia oskrzeli są:

• gorączka,
• ogólne złe samopoczucie, osłabienie,
• ból w klatce piersiowej podczas kaszlu,
• ból mięśni,
• duszność,
• problemy z oddychaniem,
• świszczący oddech.

Większość objawów stopniowo przemija w przeciągu 7 dni.  W niektórych przypadkach kaszel utrzymuje się przez kilka tygodni. Jeśli przez co najmniej kilka dni występuje gorączka >38°C, a dodatkowo nie zanikają inne objawy lub dochodzi do ich nasilenia, należy udać się do lekarza.

Zapalenie oskrzeli bez gorączki

Zapaleniu oskrzeli nie zawsze towarzyszy gorączka. W przebiegu infekcji wirusowych, zamiast gorączki (temperatura ciała >38°C) może występować jedynie stan podgorączkowy (temperatura ciała w zakresie 37,1-38,0°C). Jeśli przyczyną zapalenia oskrzeli są bakterie, zwykle pojawia się gorączka. Jednakże w przypadku infekcji spowodowanych przez bakterie atypowe, jak na przykład Mycoplasma pneumoniae i Chlamydophila pneumoniae choroba może rozwijać się bez wzrostu temperatury ciała. Bez podwyższonej temperatury ciała może również przebiegać przewlekłe zapalenie oskrzeli, do którego rozwoju przyczynia się głównie dym tytoniowy, zanieczyszczenia środowiska, pyły i inne substancje szkodliwe w miejscach pracy. Kolejnym przypadkiem jest alergiczne zapalenie oskrzeli.  W efekcie ekspozycji na różnorodne alergeny zapoczątkowana zostaje reakcja alergiczna, będąca wynikiem pobudzenia układu odpornościowego. Alergenami są najczęściej pyłki roślin, pokarmy, kosmetyki, jad owadów, wydzieliny, sierść lub naskórek zwierząt, kosmetyki. Zapalenie oskrzeli na tle alergicznym może manifestować się w postaci objawów charakterystycznych dla zapalenia oskrzeli, z tą różnicą, że u tych chorych rzadko występuje gorączka.

Zapalenie oskrzeli u niemowlaka i u dzieci

Zapalenie oskrzeli dotyka osoby w różnym wieku. Bardzo często chorują na nie dzieci. Szczyt zachorowań przypada w wieku szkolnym, gdy istnieje ryzyko transmisji infekcji pomiędzy rówieśnikami. Wraz z wiekiem zapadalność na zapalenie oskrzeli maleje, aczkolwiek choroba może mieć charakter sezonowy. Podobnie jak u dorosłych pacjentów, głównym czynnikiem etiologicznym zapalenia oskrzeli są wirusy. Choroba może zaczynać się kilkudniowym nieżytem górnych dróg oddechowych, stanem podgorączkowym, czasami zapaleniem spojówek, a następnie pojawia się kaszel. U najmłodszych pacjentów prawidłowe odkrztuszanie wydzieliny, może okazać się problematyczne. Jej połknięcie może skutkować pojawieniem się wymiotów. Obrzęk śluzówek, zalegająca wydzielina i skurcz mięśniówki gładkiej u niemowląt oraz małych dzieci prowadzą niekiedy do obturacji oskrzeli i wystąpienia duszności. Dzieci starsze mogą skarżyć się na ból w klatce piersiowej, który często pojawia się w wyniku nasilonego kaszlu. U niemowląt i małych dzieci przebieg choroby może być bardzo ciężki, dlatego ważna jest wizyta u lekarza pediatry.

Czy zapalenie oskrzeli jest zaraźliwe?

Zapalenie oskrzeli jest chorobą, którą wywołują wirusy i rzadziej bakterie. Te drobnoustroje chorobotwórcze mogą być przenoszone drogą kropelkową. Zatem, można zarazić się zapaleniem oskrzeli poprzez bezpośredni kontakt z osobą chorą, która kicha, kaszle lub przez kontakt z przedmiotami, na których mogą znajdować się drobnoustroje. Nie można konkretnie oszacować, jak długo może zarażać osoba chora na zapalenie oskrzeli, ponieważ zależy to od rodzaju drobnoustroju, który wywołał chorobę.

Stosując odpowiednią profilaktykę, można skutecznie obronić się przed wystąpieniem tej choroby. Przede wszystkim warto zadbać o swoją odporność, stosując zdrową dietę, bogatą w witaminy i minerały oraz dbając o prawidłową ilość snu. Należy także unikać dymu tytoniowego. Jeśli wykonujesz pracę, w której jesteś narażony na różne substancje szkodliwe i drażniące, należy bezwzględnie stosować się do zasad bhp. W sezonie zwiększonej liczby zachorowań na infekcje dróg oddechowych powinno się unikać dużych zbiorowisk oraz zawsze dbać o higienę. Jako działania profilaktyczne wskazane są też szczepienia ochronne przeciw krztuścowi i grypie.

Czy stosuje się antybiotyki na zapalenie oskrzeli?

Zważywszy na fakt, że zdecydowana większość przypadków zapalenia oskrzeli ma podłoże wirusowe, wówczas nie stosuje się antybiotyków. Antybiotykoterapia włączana jest wyłącznie w zakażeniach bakteryjnych, które mogą być diagnozowane za pomocą badań mikrobiologicznych. Jeżeli przyczyną zapalenia oskrzeli jest zakażenie, na przykład pałeczką krztuśca, lekarz może zalecić przyjmowanie antybiotyku z grupy makrolidów. Antybiotyki zalecane są tylko w uzasadnionych przypadkach ze względu na liczne działania niepożądane oraz ryzyko selekcji szczepów lekoopornych.

Zapalenie oskrzeli – leczenie

Często przy prawidłowo działającym układzie odpornościowym zapalenie oskrzeli mija samoistnie. Długo występujące objawy lub o znacznym nasileniu wymagają porady lekarskiej. Wskazana jest ona przede wszystkim u najmłodszych pacjentów, osób starszych, osób z obniżoną odpornością i innymi chorobami towarzyszącymi.  

W celu zdiagnozowania zapalenia oskrzeli lekarz podczas wizyty będzie pytał o występujące objawy oraz wykona badanie fizykalne. Dokładne osłuchanie klatki piersiowej za pomocą stetoskopu pozwoli lekarzowi wykryć ewentualne zmiany. W związku z tym, że objawy zapalenia oskrzeli są podobne do tych występujących podczas zapalenia płuc, istotne jest jego wykluczenie, stąd może zostać wykonane RTG klatki piersiowej. Konieczne może być również odróżnienie zapalenia oskrzeli od chorób, takich jak przeziębienie, astma oskrzelowa, przewlekła obturacyjna choroba płuc lub wady w obrębie układu oddechowego. Niekiedy lekarz może zlecić badania mikrobiologiczne.

Zapalenie oskrzeli leczy się objawowo. Jeżeli występuje gorączka stosuje się leki obniżające temperaturę ciała- paracetamol lub niesteroidowe leki przeciwzapalne (ibuprofen). Na katar można zastosować sól morską, inhalacje z olejkami eterycznymi. U chorych z bardzo nasilonym kaszlem stosuje się leki wykrztuśne w postaci syropów, tabletek musujących, proszków. Zintensyfikowanie objawów chorobowych, świsty w oskrzelach, duszność mogą przesądzić o zastosowaniu w leczeniu leków rozkurczających oskrzela. Ich rolą jest ułatwienie odkrztuszania wydzieliny oraz ułatwienie oddychania. Przy wirusowych zapaleniach oskrzeli lekarz może zalecić leki przeciwwirusowe, a w bakteryjnych zapaleniach oskrzeli stosuje się odpowiednio dobrane antybiotyki.

Jak szybko wyleczyć zapalenie oskrzeli?

Aby szybko i skutecznie wyleczyć zapalenie oskrzeli, przede wszystkim nie należy bagatelizować pierwszych objawów oraz nie powinno się zwlekać z wizytą u lekarza. Kolejnym, ważnym aspektem jest stosowanie się do zaleceń lekarza. Już te działania mogą przyczynić się do skrócenia czasu choroby, a także pozwolą uniknąć powikłań. Do powikłań dochodzi raczej rzadko, aczkolwiek nie można ich wykluczyć. Wśród nich można wymienić odoskrzelowe zapalenie płuc, obturację dróg oddechowych, rozedmę płuc (jest powikłaniem przewlekłego zapalenia oskrzeli).

Leczenie farmakologiczne może być wspierane poprzez różne działania dodatkowe, prowadzące do złagodzenia objawów.  W czasie choroby należy pozostać w domu. Zalecany jest odpoczynek, wietrzenie pomieszczeń, nawilżanie powietrza. Powinno się spożywać dużą ilość płynów, szczególnie gdy pojawia się gorączka, a także stosować zbilansowaną dietę. Po konsultacji z lekarzem, w sezonie jesienno-zimowym można rozważyć dodatkową suplementację, przykładowo witaminą D i witaminą C, które przyczyniają się do prawidłowego funkcjonowania układu odpornościowego.

Autor: Mgr Aleksandra Wasilów

Bibliografia:

1. Diagnostyka i leczenie wybranych infekcji oraz stanów zapalnych dróg oddechowych. Fal AM, Babicki M, Brożek-Mądry E. i in. Wytyczne dla lekarzy POZ, Lekarz POZ, 5/2021.
2. Mikrobiologia lekarska, wydanie I. Heczko PB, Wróblewska M, Pietrzyk A. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2014.
3. Zapalenie płuc i oskrzeli – aktualne zalecenia antybiotykoterapii. Dzierżanowska D. Medycyna po Dyplomie, 4/2014.
4. Pediatria, tom I, wydanie I. Kawalec W, Grenda R, Ziółkowska H. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa, 2013.
5. Choroby wewnętrzne, wydanie I. Szczeklik A, Gajewski P. Medycyna Praktyczna, Kraków, 2005.