Budowa i działanie układu wydalniczego. Badania w diagnostyce zaburzeń układu wydalniczego

Układ wydalniczy, jak sama nazwa wskazuje, odpowiada za wydalanie z organizmu zbytecznych substancji. Poznaj budowę tego układu i kluczowe jego zadania. Dowiedz się, na podstawie jakich badań diagnozowane są zaburzenia funkcjonowania układu wydalniczego.

Z czego zbudowany jest układ wydalniczy?

Głównym zadaniem układu wydalniczego jest usuwanie produktów przemiany materii z organizmu. Jakie są narządy wydalnicze w ludzkim organizmie ? Układ wydalniczy człowieka tworzą:

• dwie nerki;
• moczowody;
• pęcherz moczowy;
• cewka moczowa.

Do nerek krew doprowadzana jest przez tętnicę nerkową, a odprowadzana żyłą nerkową. Nerki znajdują się pozaotrzewnowo na tylnej ścianie jamy brzusznej. Umiejscowione są po obu stronach kręgosłupa poniżej przepony. Prawa nerka położona jest nieco niżej niż lewa nerka. Narządy te kształtem przypominają ziarna fasoli. Osiągają rozmiary dłoni złożonej w pięść. Główną jednostką budującą nerki jest nefron. Moczowody to przewody, które odchodzą od nerek i transportują z nich mocz do pęcherza moczowego. Mają one około 20 cm długości.

Kolejnym elementem układu wydalniczego jest pęcherz moczowy. Najprościej opisać go można jako zbiornik, w którym gromadzony jest mocz. Ma około 800 ml pojemności. Wraz z napływem moczu pęcherz moczowy zmienia swój kształt i z płaskiego narządu przybiera postać kulistą. Po osiągnięciu określonej objętości dochodzi do skurczu budujących pęcherz mięśni i jego opróżnienia.

Ostatnim elementem układu wydalniczego jest cewka moczowa. To narząd wyprowadzający mocz z organizmu. Czynność ta kontrolowana jest przez znajdujące się w cewce zwieracze. Kobiety mają znacznie krótszą cewkę moczową (4–5 cm) niż mężczyźni (20–25 cm). Co więcej, cewka moczowa mężczyzn odpowiada dodatkowo za wyprowadzanie nasienia.

Na czym polega praca układu wydalniczego?

Funkcje układu wydalniczego przedstawić można jako wydalanie i osmoregulację. Nerki odpowiadają za filtrowanie z krwi mocznika i innych produktów przemiany materii. Substancje te są usuwane z organizmu razem z moczem. To stężony, wodny roztwór azotowych produktów przemiany materii i soli mineralnych. Dorosły, zdrowy człowiek jest w stanie wyprodukować w ciągu doby od 1000 ml do 2500 ml moczu, który jest oddawany w 4–8 porcjach.

Kolejnym zadaniem układu wydalniczego jest regulacja poziomu elektrolitów we krwi i w innych płynach ustrojowych. Odpowiednie stężenie elektrolitów jest bardzo ważne dla homeostazy organizmu, czyli stanu wewnętrznej równowagi, m.in. poprzez utrzymywanie stabilnej temperatury i objętości płynów. W zależności od potrzeb układ wydalniczy usuwa nadmierną ilość jonów lub zatrzymuje je, aby nie dopuścić do stanu niedoboru. Układ wydalniczy odpowiada również za regulowanie nawodnienia organizmu, czyli za zawartość wody. Analizując stan organizmu, układ ten wydala nadmierną ilość wody bądź dąży do zatrzymania jej, kiedy istnieje ryzyko odwodnienia. Połączenie tych dwóch funkcji regulacyjnych sprawia, że układ wydalniczy pełni tzw. funkcję osmoregulacyjną – reguluje wartość ciśnienia osmotycznego i właściwy skład płynów ustrojowych.

Najczęstsze choroby układu wydalniczego

Choroby układu wydalniczego to szeroka grupa schorzeń, które rozwinąć się mogą u ludzi w każdym wieku. Do bardziej rozpowszechnionych chorób układu wydalniczego należą:

• zakażenia układu moczowego (m.in. zapalenie pęcherza moczowego, cewki moczowej, nerek),
• kamica nerkowa,
• zespół nerczycowy,
• wrodzone wady nerek,
• niewydolność nerek – ostra lub przewlekła, mogąca prowadzić do skazy moczanowej,
• nowotwory, które rozwinąć się mogą w każdym odcinku układu moczowego, najczęściej w nerkach i pęcherzu moczowym.

Objawy chorób układu moczowego są różnorakie. Jednak najbardziej charakterystycznymi dolegliwościami, które pojawiają się w ich przebiegu, są: pieczenie cewki moczowej i okolic intymnych w czasie oddawania moczu, mała ilość oddawanego moczu, ból/dyskomfort podczas mikcji, częste parcie na mocz, nietrzymanie moczu, oddawanie moczu w nocy, ból w dolnej części podbrzusza lub na wysokości odcinka lędźwiowego kręgosłupa (w dole pleców). Poza ww. objawami chorób układu wydalniczego zaburzeniom w jego pracy towarzyszyć mogą również inne symptomy.

Badania pomocne w rozpoznawaniu chorób układu wydalniczego

W diagnostyce chorób układu wydalniczego stosowane są przede wszystkim:

• badanie podmiotowe – szczegółowy wywiad z pacjentem, analiza dokumentacji medycznej i dzienniczka mikcji, jeśli pacjent je posiada;
• badanie przedmiotowe – ocena objawów zgłaszanych przez pacjenta, ogólna ocena zdrowia, pomiar ciśnienia tętniczego krwi; w przypadku mężczyzn ważne jest badanie per rectum, oceniające m.in. gruczoł krokowy;
• badania laboratoryjne – wykonuje się je, jeżeli na podstawie objawów i badania fizykalnego zachodzi podejrzenie chorób układu wydalniczego. Wymienia się przede wszystkim:
  • badanie moczu – ogólną ocenę fizykochemiczną moczu i osadu powstałego z odwirowania próbki moczu;
  • posiew moczu – w przypadku podejrzenia infekcji pozwala na identyfikację drobnoustrojów odpowiedzialnych za zakażenie i ich wrażliwości na antybiotyki;
  • morfologię krwi – ocenę ilościową i jakościową elementów morfotycznych krwi, dostarczającą ogólnych informacji o stanie zdrowia;
  • OB i CRP we krwi czyli wskaźniki stanu zapalnego ;
  • stężenie kreatyniny w surowicy krwi z wyliczonym na jej podstawie wskaźnikiem filtracji kłębuszkowej (eGFR);
  • dobową zbiórkę moczu (DZM) pozwalającą na ilościowe oznaczenie w moczu białka lub innych substancji  (jak, m.in. potas, wapń, fosfor, kwas moczowy);
  • stężenie mocznika we krwi;
  • stężenie elektrolitów we krwi: sodu, potasu, wapnia, magnezu, fosforanów i chlorków;
  • stężenie we krwi kwasu moczowego;
  • badanie ogólne kału;
  • specjalistyczne badania immunologiczne, potrzebne do diagnostyki kłębuszkowych zapaleń nerek.

W zależności od problemu medycznego wykonuje się dodatkowe badania obrazowe i czynnościowe. Wśród badań obrazowych wymienić można m.in.: zdjęcie RTG jamy brzusznej, ultrasonografię dróg moczowych, urografię, USG przezodbytnicze prostaty, a wśród badań inwazyjnych m.in. cystoskopię (wziernikowanie pęcherza moczowego) i badanie urodynamiczne. W razie potrzeby stosowane są dodatkowe badania.

Jak dbać o układ wydalniczy?

Aby ograniczyć ryzyko chorób układu wydalniczego, należy przede wszystkim:

• unikać przetrzymywania moczu, dbać o regularne opróżnianie  pęcherza, co zapobiega rozwojowi i gromadzeniu się bakterii;
• przestrzegać zasad higieny osobistej;
• wybierać bieliznę z naturalnych materiałów, które zapewniają cyrkulację powietrza;
• odpowiednio się nawadniać – wskazane jest spożywanie około 30 ml płynów na 1 kg masy ciała, zalecane są zwłaszcza woda mineralna i napary ziołowe;
• wykonywać badania profilaktyczne moczu;
• chronić organizm, szczególnie nerki, przed wychłodzeniem, co zapobiega obniżeniu odporności – nosić ciepłą odzież w dni chłodne i wietrzne;
• ograniczyć spożycie soli.

Autor: dr n. o zdr. Olga Dąbska

Weryfikacja merytoryczna: lek. Agnieszka Żędzian

Bibliografia

1. P. Gajewski, A. Szczeklik, Interna Szczeklika, Medycyna Praktyczna, Kraków 2021.