Czym charakteryzuje się zespół hiperstymulacji jajników?

Jedną z metod leczenia niepłodności jest procedura in vitro, która wymaga hormonalnej stymulacji gonad przed wykonaniem punkcji i pobraniem komórek jajowych. Konsekwencją leczenia hormonalnego bywa niekiedy zespół hiperstymulacji jajników. Dowiedz się, jakie mogą być jego objawy oraz które kobiety są bardziej narażone na wystąpienie choroby.

Zespół hiperstymulacji jajników – przyczyny i objawy

Zespół hiperstymulacji jajników (OHSS, ang. ovarian hyperstimulation syndrome) bywa konsekwencją hormonalnej stymulacji u kobiet w trakcie procedury in vitro. Przyjmowanie leków hormonalnych u kobiet z niepłodnością ma na celu pobudzenie gonad do produkcji komórek jajowych i jest nieodłączną częścią procedury zapłodnienia pozaustrojowego. Czym grozi hiperstymulacja jajników? W jej przebiegu dochodzi przede wszystkim do zwiększenia przepuszczalności naczyń krwionośnych, w wyniku której płyn przemieszcza się z wnętrza naczyń do przestrzeni pozanaczyniowej. Uważa się, że jest to efektem działania czynnika wzrostu śródbłonka naczyniowego (VEGF), którego poziom wzrasta pod wpływem ludzkiej gonadotropiny kosmówkowej (hCG).

W zespole hiperstymulacji jajników dochodzi do powiększenia gonad, wodobrzusza i zmniejszenia wypełnienia naczyń krwionośnych (hipowolemii). W zależności od nasilenia objawów wyróżnia się 4 stopnie choroby:

• łagodny OHSS – obustronne powiększenie jajników do 8 cm, któremu towarzyszą wzdęcia i nieznaczny ból brzucha;
• umiarkowany OHSS – powiększenie jajników do 12 cm, nudności, wymioty, biegunka, ból brzucha i obecność wodobrzusza w badaniu USG; często obserwuje się szybki wzrost masy ciała przewyższający 3 kg;
• ciężki OHSS – dotyczy około 2% pacjentek z zespołem hiperstymulacji jajników; powiększeniu jajników towarzyszy obecność torbieli o średnicy ponad 12 cm; mogą wystąpić m.in.: wodobrzusze, hydrothorax (płyn w jamie opłucnej), zaburzenia elektrolitowe (podwyższenie stężenia potasu i obniżenie poziomu sodu we krwi), niewydolność nerek, wątroby, a w związku ze zwiększoną krzepliwością krwi może dojść do powikłań zakrzepowo-zatorowych;
• krytyczny OHSS – jego rozpoznanie wymaga spełnienia określonych kryteriów, m.in.: obecności ciężkiego wodobrzusza, podwyższenia hematokrytu >55% lub białych krwinek >25 tys./uL, bezmoczu, wysokiego stężenia kreatyniny czy niewydolności oddechowej.

Jeśli jesteś w trakcie terapii hormonalnej w ramach procedury in vitro i obserwujesz u siebie niepokojące objawy, koniecznie zgłoś się do lekarza. Umożliwi to wczesne rozpoznanie i leczenie zespołu hiperstymulacji jajników.

Czy można zapobiegać zespołowi hiperstymulacji jajników?

Nie da się w pełni zapobiec zespołowi hiperstymulacji jajników, ale można określić, która kobieta jest szczególnie narażona na jego wystąpienie. Do czynników ryzyka OHSS należą:

• młody wiek,
• niski wskaźnik masy ciała (BMI),
• przebyty w przeszłości zespół hiperstymulacji jajników,
• zespół policystycznych jajników.

Uważa się, że o zwiększonym ryzyku OHSS świadczy też wysokie stężenie hormonu AMH (>3,36 ng/ml).

Każda pacjentka w trakcie procedury in vitro wymaga uważnego monitorowania. Powtarzane badania USG i stężenia estradiolu we krwi mogą pomóc we wczesnym wykryciu zespołu hiperstymulacji jajników. Na możliwość jego wystąpienia wskazuje duża liczba rosnących pęcherzyków (>14 o średnicy co najmniej 11 mm) i nagły wzrost poziomu estradiolu.

Pacjentki z zespołem policystycznych jajników wymagają szczególnej uwagi, a stosowane u nich dawki hormonów na początku leczenia powinny być odpowiednio mniejsze. Uważa się, iż ryzyko OHSS można zmniejszyć poprzez zastosowanie metforminy.

Kobiety często się zastanawiają, czego unikać podczas stymulacji jajników. Wskazane jest ograniczenie w diecie produktów ciężkostrawnych, które mogą być przyczyną wzdęć i bólu brzucha – objawów, które można pomylić z początkiem OHSS.

Leczenie zespołu hiperstymulacji jajników

Metody leczenia zespołu hiperstymulacji jajników zależą od stopnia choroby, jej objawów i ewentualnej ciąży. U każdej pacjentki należy wykonać USG przezpochwowe, podstawowe badania krwi, badanie ogólne moczu i sprawdzić poziom beta-HCG. W razie konieczności badania należy powtarzać, czasem wielokrotnie. Leczenie opiera się m.in. na wyrównywaniu zaburzeń elektrolitowych i białkowych, hipowolemii, leczeniu zaburzeń czynności nerek i wątroby.

W większości przypadków łagodnego i umiarkowanego zespołu hiperstymulacji dochodzi do ustąpienia objawów w ciągu 10–14 dni i leczenie często można prowadzić w warunkach ambulatoryjnych, pod warunkiem monitorowania stanu zdrowia. Pozostałe pacjentki muszą być hospitalizowane. W zależności od prezentowanych symptomów leczenie obejmuje podawanie leków i odpowiednie nawodnienie, wyrównywanie zaburzeń elektrolitowych, terapię przeciwzakrzepową, antybiotykoterapię i leczenie moczopędne. Niekiedy konieczne jest leczenie zabiegowe – paracenteza (nakłucie jamy brzusznej w celu leczenia wodobrzusza), torakocenteza (nakłucie jamy opłucnej i usunięcie nadmiaru płynu z jamy opłucnej), a w niektórych przypadkach leczenie chirurgiczne. Operację wykonuje się najczęściej u kobiet, u których doszło do pęknięcia torbieli jajników.

Zespół hiperstymulacji jajników a ciąża

Jeśli u pacjentki z zespołem hiperstymulacji stwierdza się obecność ciąży ektopowej (pozamacicznej), konieczne jest leczenie operacyjne w celu jej usunięcia. Przerwanie ciąży prawidłowej bywa ostatecznym rozwiązaniem u kobiet z ciężkim OHSS i ma na celu ratowanie jej życia. Prowadzi ono do zmniejszenia produkcji nadmiernej ilości hormonów i zwykle poprawia stan kliniczny chorej.

Autor: lek. Agnieszka Żędzian

Bibliografia

1. B. Jahromi i in., Ovarian Hyperstimulation Syndrome: A Narrative Review of Its Pathophysiology, Risk Factors, Prevention, Classification, and Management, „Iranian Journal of Medical Sciences”, 2018, dostęp online: kwiecień 2023, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5993897/.
2. P. Kumar i in., Ovarian hyperstimulation syndrome, „Journal of Human Reproductive Sciences”, 2011, dostęp online: kwiecień 2023, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3205536/.