Hormonalna terapia zastępcza (HTZ) – wsparcie kobiet w menopauzie. Na czym polega?

Hormonalna terapia zastępcza (HTZ) to metoda leczenia stosowana w celu złagodzenia objawów menopauzy u kobiet. Menopauza jest naturalnym etapem w życiu każdej kobiety, który wiąże się z zakończeniem cykli menstruacyjnych i obniżeniem poziomu hormonów płciowych, zwłaszcza estrogenów i progesteronu. Objawy menopauzy, takie jak uderzenia gorąca, nocne poty, wahania nastroju czy suchość pochwy, mogą znacząco obniżyć jakość życia. HTZ polega na podawaniu syntetycznych hormonów w celu wyrównania ich niedoborów, co pomaga łagodzić dolegliwości związane z okresem przekwitania. W artykule omówimy, na czym dokładnie polega HTZ, jakie są jej korzyści i potencjalne ryzyka, a także kto może skorzystać z tej formy terapii.

Hormonalna terapia zastępcza – co to?

Opinie na temat hormonalnej terapii zastępczej (HTZ), polegającej na stosowaniu hormonów płciowych w okresie klimakterium, od dawna budzą kontrowersje. Zwolennicy HTZ wskazują na liczne korzyści, jakie przynosi leczenie hormonami u kobiet w okresie menopauzy, natomiast przeciwnicy podkreślają zagrożenia związane z tego rodzaju terapią.

Należy pamiętać, że hormonalna terapia zastępcza przynosi najwięcej korzyści i najmniej ryzyka, gdy jest prowadzona zgodnie z zaleceniami lekarza, odpowiednio dobrana do potrzeb pacjentki i stosowana z uwzględnieniem jej aktualnego stanu zdrowia. Dlatego też terapia hormonalna powinna zawsze być prowadzona pod ścisłą kontrolą i nadzorem lekarza ginekologa.

Menopauza, znana również jako przekwitanie, to fizjologiczne i trwałe wygaśnięcie cykli miesiączkowych, zazwyczaj następujące między 50. a 52. rokiem życia. Okres ten poprzedzony jest nieregularnymi miesiączkami.

Hormonalne zmiany towarzyszące menopauzie wpływają nie tylko na sferę emocjonalną, ale przede wszystkim na regulację układów nerwowego i płciowego. W okresie okołomenopauzalnym jajniki stopniowo zmniejszają wydzielanie estrogenów – proces ten zaczyna się nawet kilka lat przed ostatnią miesiączką i sygnalizuje koniec płodności. W literaturze medycznej często wyróżnia się: menopauzę, perimenopauzę (okres przed i po menopauzie, zwany też klimakterium), premenopauzę (okres przed menopauzą) oraz postmenopauzę (okres po menopauzie).

📌 Sprawdź również: Długotrwałe krwawienia w menopauzie – co może być ich powodem?

Hormonalna terapia zastępcza – menopauza

Od momentu pierwszej miesiączki do przekwitania, zdrowe jajniki (wraz z przysadką mózgową) regulują hormonalną równowagę kobiety, w tym poziomy estrogenów i progesteronu. Jednak w okolicach pięćdziesiątego roku życia funkcjonowanie jajników zaczyna się zmieniać, co zaburza gospodarkę hormonalną.

Menopauzie towarzyszą nie tylko zaburzenia miesiączkowania, ale także różne inne objawy kliniczne. Do wczesnych objawów menopauzy (tzw. objawów wypadowych lub zespołu klimakterycznego) należą:

• uderzenia gorąca,
• bóle głowy,
• drażliwość,
• bezsenność,
• zmienność nastrojów,
• kołatania serca,
• problemy z koncentracją,
• suchość pochwy,
• atrofia pochwy,
• infekcje dróg moczowych,
• wysiłkowe nietrzymanie moczu.

Te objawy są najbardziej nasilone tuż przed i tuż po menopauzie, szczególnie w pierwszych dwóch latach. 

Narastający niedobór estrogenów może także sprzyjać rozwojowi niektórych chorób wieku starszego, takich jak osteoporoza, choroba Alzheimera, miażdżyca oraz choroby układu sercowo-naczyniowego. Okres menopauzy, zwany też klimakterium, jest głównym wskazaniem do stosowania hormonalnej terapii zastępczej.

Hormonalna terapia zastępcza – jakie leki?

Hormonalna terapia zastępcza (HTZ) może być prowadzona na dwa sposoby: poprzez terapię estrogenowo-progestagenową (EPT) lub terapię estrogenową (ET). Chociaż estrogeny skutecznie łagodzą objawy menopauzy, ich stosowanie zwiększa ryzyko raka endometrium (błony śluzowej macicy). Aby zminimalizować to ryzyko, do terapii włącza się progestageny, które zapobiegają przerostowi błony śluzowej macicy. 

A HTZ po usunięciu macicy? Terapia estrogenowa jest przeznaczona dla kobiet, które przeszły histerektomię (usunięcie macicy).

HTZ może być stosowana takich formach jak:

• doustne tabletki,
• donosowe spreje,
• plastry naklejane na skórę,
• iniekcje podskórne lub domięśniowe (rzadko stosowane),
• pierścienie dopochwowe.

Hormony są podawane w najmniejszych skutecznych dawkach. Rodzaj terapii jest indywidualnie dobierany, z uwzględnieniem wszystkich wskazań i przeciwwskazań.

Przed rozpoczęciem HTZ konieczne jest wykonanie szeregu badań, w tym:

• badania ginekologicznego,
• badania glikemii,
• pomiaru stężenia lipidów w surowicy,
• mammografii,
• USG dopochwowego,
• pomiaru ciśnienia tętniczego.

Podczas terapii niezbędne są regularne badania kontrolne i wizyty u lekarza, aby monitorować stan zdrowia i dostosowywać leczenie.

📌 To może Cię zainteresować: Niedobór estrogenów – przyczyny, objawy, sposoby leczenia

Hormonalna terapia zastępcza – potencjalne korzyści i zagrożenia

Korzyści hormonalnej terapii zastępczej (HTZ) podczas menopauzy są liczne i znaczące. Niski poziom estrogenów w organizmie może prowadzić do różnych nieprzyjemnych dolegliwości, zwłaszcza w obrębie narządów rodnych i układu moczowego. Objawy te mogą obejmować suchość pochwy, świąd, pieczenie oraz częstsze infekcje, a także problem z nietrzymaniem moczu, co znacząco wpływa na jakość życia i życie seksualne kobiety.

HTZ ma za zadanie przywrócenie fizjologicznego stanu tych narządów oraz złagodzenie uciążliwych objawów menopauzy. Dodatkowo, dostarczanie estrogenów może korzystnie wpływać na stan skóry, śluzówki oka oraz serca. Estrogeny wywierają działanie ochronne na serce poprzez obniżenie poziomu „złego” cholesterolu, poprawę stanu naczyń krwionośnych i zmniejszenie ryzyka wystąpienia objawów sercowo-naczyniowych o około połowę. Ponadto HTZ może hamować utratę masy kostnej po menopauzie, co zmniejsza ryzyko osteoporozy i złamań. Badania wykazały, że kobiety stosujące HTZ miały mniejsze ryzyko złamań kości udowej i pęknięcia kręgów niż te, które nie korzystały z tej terapii.

Obniżony nastrój, drażliwość, nadmierna samokrytyka i problemy z koncentracją są typowymi objawami menopauzy, wynikającymi z obniżonego poziomu estrogenów. U pacjentek stosujących HTZ często dochodzi do znacznego złagodzenia tych dolegliwości. Należy jednak pamiętać, że hormonalna terapia zastępcza nie zawsze rozwiązuje wszystkie problemy psychiczne związane z zaburzeniami hormonalnymi. W przypadkach ciężkich stanów depresyjnych konieczna może być konsultacja z psychiatrą i wdrożenie odpowiedniego leczenia przeciwdepresyjnego.

Uderzenia gorąca, nadciśnienie, kołatanie serca oraz przyrost masy ciała w okresie menopauzy są związane ze zmianami neurohormonalnymi w podwzgórzu, które reguluje temperaturę ciała, uczucie sytości i głodu oraz ciśnienie krwi. HTZ może skutecznie złagodzić te objawy.

Estrogeny wpływają na funkcje poznawcze poprzez nasilenie działania cholinergicznego, co może przyczyniać się do zapobiegania dysfunkcji cholinergicznej, która jest powiązana z rozwojem choroby Alzheimera. Dodatkowo, estrogeny uczestniczą w formowaniu synaps w obszarach mózgu odpowiedzialnych za przechowywanie i przetwarzanie informacji. Ponadto, kobiety są bardziej narażone na chorobę Alzheimera niż mężczyźni, a procesy menopauzalne mogą pogłębiać zanik i zmniejszenie się obszarów mózgu kluczowych dla funkcji poznawczych, takich jak płat czołowy i hipokamp. Estrogeny mogą poprawiać przepływ krwi przez naczynia mózgowe, co korzystnie wpływa na ukrwienie mózgu i może łagodzić objawy związane z chorobą Alzheimera.

Opracowania dotyczące korzyści i zagrożeń związanych ze stosowaniem hormonalnej terapii zastępczej (HTZ) nie dostarczają jednoznacznych wniosków. Na przykład, rozpoczęcie HTZ ponad 10 lat po menopauzie może mieć inny wpływ na organizm niż jej rozpoczęcie w pierwszym etapie menopauzy. Ryzyko powikłań zależy nie tylko od dawki i rodzaju hormonu, ale także od drogi podania, czasu trwania terapii oraz tego, czy stosowano dodatkowo progestagen. HTZ może obejmować, jak wspomniano, terapię estrogenową (ET) lub estrogenowo-progestagenową (EPT).

Ryzyko związane z HTZ zależy od rodzaju i dawki hormonu, czasu trwania terapii, sposobu podawania, momentu rozpoczęcia oraz od tego, czy stosowano progestagen. Według Amerykańskiego Stowarzyszenia Endokrynologów Klinicznych (AACE) i American College of Endocrinology (ACE), HTZ jako uzupełnienie niedoboru estrogenów w okresie menopauzy poprawia jakość życia i minimalizuje objawy menopauzy, ale wymaga indywidualnego podejścia. W ocenie i doborze hormonów należy uwzględniać takie czynniki, jak ryzyko chorób sercowych, wiek oraz czas od początku menopauzy.

Hormonalna terapia zastępcza – skutki uboczne HTZ

W 2002 roku opublikowano wyniki szeroko zakrojonych badań: The Heart and Estrogen/Progestin Replacement Study, HERS i Women’s Health Initiative, WHI, które wzbudziły wątpliwości co do korzyści i bezpieczeństwa stosowania hormonalnej terapii zastępczej (HTZ). Obecnie, dzięki kolejnym badaniom i dogłębnej analizie tamtych wyników, wiemy, że ryzyko związane z HTZ nie jest jednakowe dla wszystkich kobiet. Zwiększone ryzyko zawału serca, raka piersi i choroby zakrzepowo-zatorowej dotyczy głównie kobiet, które rozpoczęły HTZ co najmniej 10 lat po menopauzie lub po 60. roku życia. Natomiast kobiety, które zaczęły terapię w ciągu 10 lat od wystąpienia menopauzy, mogą odnieść większe korzyści niż ryzyka.

Każda kobieta stosująca HTZ powinna co roku poddawać się profilaktycznym badaniom ginekologicznym i internistycznym. Warto również zaznaczyć, że niektóre objawy menopauzy, takie jak suchość i świąd pochwy, które obniżają komfort życia seksualnego, mogą być skutecznie leczone miejscowymi preparatami hormonalnymi. Takie podejście pozwala uniknąć ogólnoustrojowych skutków ubocznych związanych z tradycyjną HTZ.

Hormonalna terapia zastępcza (HTZ) niesie ze sobą pewne ryzyka, takie jak zwiększone prawdopodobieństwo raka piersi i endometrium, powikłania zakrzepowo-zatorowe oraz kamica pęcherzyka żółciowego. HTZ powinny unikać kobiety:

• z historią nowotworu piersi lub endometrium,
• po przebytych incydentach zakrzepowo-zatorowych,
• po zawale serca,
• z niektórymi chorobami wątroby,
• z niewyjaśnionym krwawieniem z dróg rodnych.

Bezwzględnymi przeciwwskazaniami do stosowania HTZ są: rak piersi, rak endometrium, ostra niewydolność wątroby oraz aktywna zakrzepica żył głębokich.

Nagłe odstawienie HTZ

Odstawienie hormonalnej terapii zastępczej wymaga bezwzględnie konsultacji z lekarzem ginekologiem. Nagłe odstawienie leczenia może wiązać się z wystąpieniem złego samopoczucia, objawami depresji, także nawrotem doskwierających objawów menopauzy. 

Mgr Agnieszka Nowak