Jajniki – jaką pełnią funkcję? Diagnostyka i problemy zdrowotne jajników

Choć mają zaledwie kilka centymetrów długości, jajniki pełnią jedną z najważniejszych funkcji w organizmie kobiety. To właśnie te dwa niewielkie narządy odpowiadają nie tylko za płodność i przebieg cyklu miesiączkowego, lecz również za wydzielanie hormonów wpływających na wiele układów – od kostnego, przez sercowo-naczyniowy, aż po nerwowy. Ich prawidłowe funkcjonowanie ma zasadnicze znaczenie zarówno w okresie rozrodczym, jak i po menopauzie. W artykule przybliżymy, czym są jajniki, jaką mają budowę, za co odpowiadają i jakie pełnią funkcje w kobiecym organizmie. Omówimy także najczęstsze schorzenia jajników oraz sposoby ich zapobiegania.

Anatomia – gdzie znajdują się jajniki i jak są zbudowane?

Jajniki to parzyste narządy należące do żeńskiego układu rozrodczego. Znajdują się w jamie miednicy, po obu stronach macicy, do której są przymocowane za pomocą więzadeł. Każdy jajnik znajduje się w tzw. dole jajnikowym – niewielkiej przestrzeni wyznaczonej przez naczynia biodrowe i moczowód. Ich pozycja może się zmieniać np. w trakcie ciąży lub owulacji. U dorosłej kobiety jajnik mierzy średnio 3–5 cm długości, 1,5–3 cm szerokości i około 1–1,5 cm grubości. Masa jajnika wynosi około 6–8 gramów, ale z wiekiem ulega zmniejszeniu (w okresie menopauzalnym jajniki stopniowo zanikają).

Pod względem anatomicznym jajnik składa się z dwóch głównych warstw: kory i rdzenia. Kora jajnika to zewnętrzna część narządu, w której znajdują się pęcherzyki jajnikowe w różnych stadiach rozwoju. W korze dochodzi do dojrzewania komórek jajowych, owulacji i tworzenia ciałka żółtego. Rdzeń jajnika znajduje się w centrum narządu i zawiera naczynia krwionośne, limfatyczne oraz nerwy. Jest bogaty w tkankę łączną i odpowiada za ukrwienie oraz unerwienie jajnika.

Cały jajnik pokryty jest cienką błoną białawą i jednowarstwowym nabłonkiem. Nabłonek jajnika jest miejscem, w którym często rozwijają się zmiany nowotworowe.

Funkcje jajników – za co odpowiadają?

Jajniki pełnią dwie zasadnicze funkcje: reprodukcyjną (związaną z produkcją komórek jajowych) i endokrynną (związaną z wydzielaniem hormonów).

Produkcja komórek jajowych (oogeneza)

Już w życiu płodowym w jajnikach dziewczynki powstają miliony pierwotnych komórek jajowych. Jednak większość z nich ulega naturalnej degeneracji – w momencie narodzin pozostaje ich około 1–2 miliony, a w okresie dojrzewania już tylko 300–400 tysięcy. W ciągu całego życia kobieta owuluje średnio 400–500 razy. Każdy cykl miesiączkowy wiąże się z dojrzewaniem jednego (lub kilku) pęcherzyków jajnikowych. W połowie cyklu dochodzi do pęknięcia dojrzałego pęcherzyka Graafa i uwolnienia komórki jajowej – to właśnie owulacja. Komórka jajowa zostaje wychwycona przez jajowód, gdzie ma dojść do zapłodnienia. Jeśli do zapłodnienia nie dojdzie, komórka jajowa obumiera.

Wydzielanie hormonów płciowych

Jajniki są gruczołami dokrewnymi, co oznacza, że produkują hormony mające wpływ na wiele układów:

• Estrogeny (estradiol, estron, estriol) – wpływają na dojrzewanie i rozwój cech płciowych, regulują cykl menstruacyjny, odpowiadają za elastyczność skóry, zdrowie kości, metabolizm lipidów oraz gospodarkę wapniową. Estrogeny działają również neuroprotekcyjnie, co oznacza, że chronią układ nerwowy.
• Progesteron – produkowany głównie przez ciałko żółte po owulacji, przygotowuje błonę śluzową macicy na ewentualne zagnieżdżenie się zarodka. Utrzymuje ciążę we wczesnym stadium, a jego niedobór może prowadzić do poronień.
• Inhibina i aktywina – regulują wydzielanie FSH (hormonu folikulotropowego) przez przysadkę mózgową. Wpływają więc pośrednio na proces dojrzewania pęcherzyków.
• Androgeny (testosteron, androstendion) – choć kojarzone głównie z mężczyznami, występują także u kobiet i wpływają m.in. na libido, rozwój mięśni i ogólną kondycję fizyczną.

Cykl miesiączkowy – jak jajniki regulują płodność?

Cykl miesiączkowy jest wynikiem ścisłej współpracy osi podwzgórze–przysadka–jajnik. Trwa zwykle 21–35 dni i dzieli się na kilka faz. Pierwsza to faza folikularna (dni 1.–13.). Dochodzi w niej do wzrostu poziomu FSH, co stymuluje dojrzewanie pęcherzyków w jajniku. Ma też miejsce wzrost poziomu estrogenu, co powoduje rozrost endometrium. Druga faza to owulacja (około 14. dnia). Następuje w niej nagły wzrost LH (hormonu luteinizującego), co prowadzi do pęknięcia pęcherzyka i uwolnienia komórki jajowej. Ostatni etap stanowi faza lutealna (dni 15.–28.). Powstaje w niej ciałko żółte, które wydziela progesteron. Jeśli nie dojdzie do zapłodnienia, ciałko żółte zanika, a poziomy hormonów spadają i rozpoczyna się menstruacja. Prawidłowa praca jajników jest więc warunkiem nie tylko płodności, ale i zdrowia hormonalnego kobiety.

Najczęstsze choroby i zaburzenia jajników

Jajniki, choć na co dzień pozostają niewidoczne i często nie dają wyraźnych sygnałów o swoim stanie, mogą być miejscem wielu nieprawidłowości. Choroby tych narządów nie zawsze objawiają się jednoznacznie – część z nich rozwija się podstępnie, inne manifestują się bólami podbrzusza, zaburzeniami cyklu lub problemami z płodnością. Poniżej przedstawiamy najczęstsze zaburzenia funkcji jajników.

📌 Przeczytaj też, co może powodować ból lewego jajnika.

Zespół policystycznych jajników (PCOS)

PCOS (ang. polycystic ovary syndrome) to jedno z najczęstszych zaburzeń hormonalnych występujących u kobiet w wieku rozrodczym. Szacuje się, że dotyka ono od 10 do nawet 20% kobiet w tym okresie życia. Zespół charakteryzuje się obecnością licznych niedojrzałych pęcherzyków w jajnikach, brakiem regularnych owulacji oraz objawami nadmiaru androgenów, takimi jak trądzik, przetłuszczanie się skóry, owłosienie typu męskiego (hirsutyzm) czy łysienie.

PCOS wiąże się nie tylko z objawami typowo ginekologicznymi, lecz często także z insulinoopornością, zwiększonym ryzykiem cukrzycy typu 2, otyłością brzuszną oraz podwyższonym ryzykiem chorób sercowo-naczyniowych. W leczeniu zespołu policystycznych jajników istotne znaczenie ma zmiana stylu życia – redukcja masy ciała, aktywność fizyczna oraz dieta niskowęglowodanowa. U części pacjentek konieczne jest włączenie leków hormonalnych (np. dwuskładnikowej antykoncepcji) lub leków metabolicznych, takich jak metformina.

Torbiele jajników (cysty)

Torbiele na jajniku to przestrzenie wypełnione płynem, które mogą mieć różne pochodzenie i charakter. Wiele z nich ma charakter czynnościowy – powstają jako naturalna część cyklu owulacyjnego i zanikają samoistnie w ciągu kilku tygodni. Czasami jednak cysty osiągają znaczne rozmiary i powodują ból, uczucie pełności w jamie brzusznej lub zaburzenia miesiączkowania. Wyróżniamy m.in.:

• torbiele pęcherzykowe – najczęstsze, powstają, gdy nie dochodzi do pęknięcia pęcherzyka Graafa;
• torbiele ciałka żółtego – tworzą się po owulacji, mogą zawierać krew;
• torbiele endometrialne (tzw. torbiele czekoladowe) – związane z endometriozą, zawierają brunatną, gęstą treść;
• torbiele dermoidalne (potworniaki) – zawierają elementy tkankowe (np. włosy, zęby), są łagodne, ale wymagają usunięcia chirurgicznego;
• torbiele surowicze lub śluzowe – mogą mieć charakter nowotworowy.

Leczenie torbieli zależy od ich rodzaju, wielkości i dynamiki wzrostu. Cysty czynnościowe zwykle obserwuje się w kontrolnych badaniach USG, natomiast zmiany podejrzane onkologicznie są wskazaniem do leczenia operacyjnego.

Rak jajnika

Rak jajnika to jeden z najgroźniejszych nowotworów kobiecych. Mimo że nie jest najczęstszy (częściej występuje rak szyjki macicy lub piersi), ma wysoką śmiertelność, ponieważ zwykle jest diagnozowany w zaawansowanym stadium. Objawy są często niespecyficzne: wzdęcia, uczucie pełności po jedzeniu, bóle podbrzusza, zaburzenia cyklu lub nagłe zmiany masy ciała. 

Do czynników ryzyka raka jajnika należą: wiek powyżej 50 lat, mutacje genów BRCA1 i BRCA2, bezdzietność, wczesna pierwsza miesiączka i późna menopauza. W niektórych przypadkach możliwe jest wykonanie badań profilaktycznych, w tym testów genetycznych oraz oznaczenia markera nowotworowego CA-125, choć jego trafność diagnostyczna jest ograniczona.

W leczeniu stosuje się chirurgię onkologiczną oraz chemioterapię. W przypadku kobiet z mutacją BRCA możliwe jest profilaktyczne usunięcie jajników i jajowodów (tzw. salpingo-ooforektomia), co znacznie zmniejsza ryzyko zachorowania.

Endometrioza jajników

Endometrioza to przewlekła choroba, w której komórki endometrium – błony śluzowej wyściełającej jamę macicy – przemieszczają się poza macicę i wszczepiają w inne tkanki, w tym jajniki. Na jajnikach tworzą się wtedy charakterystyczne torbiele czekoladowe, które zawierają brunatną, gęstą treść powstałą z gromadzącej się krwi menstruacyjnej.

Endometrioza może powodować ból okolicy jajnika w czasie miesiączki, ból podczas stosunku, a także problemy z zajściem w ciążę. Leczenie obejmuje terapię hormonalną (mającą na celu wyciszenie cyklu miesiączkowego) oraz – w przypadkach zaawansowanych – zabieg laparoskopowy w celu usunięcia torbieli i ognisk choroby.

Przedwczesna niewydolność jajników (POI)

POI (ang. primary ovarian insufficiency), to stan, w którym funkcja jajników wygasa przed 40. rokiem życia. Może być spowodowany czynnikami genetycznymi, autoimmunologicznymi, jatrogennymi (np. po radio- lub chemioterapii) lub idiopatycznymi, czyli niewyjaśnionymi. Objawy przypominają menopauzę: brak miesiączki, uderzenia gorąca, suchość pochwy, obniżenie nastroju, zaburzenia koncentracji.

POI wiąże się nie tylko z niepłodnością, lecz także z ryzykiem osteoporozy, chorób serca i zaburzeń metabolicznych. W leczeniu stosuje się hormonalną terapię zastępczą (HTZ), która ma na celu utrzymanie równowagi hormonalnej do wieku fizjologicznej menopauzy.

Łagodne guzy jajników

Poza torbielami w jajnikach mogą rozwijać się również łagodne guzy o różnym pochodzeniu. Najczęściej są to:

• gruczolaki torbielowate – nowotwory o charakterze śluzowym lub surowiczym;
• włókniaki – guzy mezenchymalne, zwykle niegroźne, ale mogą powodować ból i wodobrzusze.

Złośliwe, ale zwykle rokujące pomyślnie są też ziarniszczaki jajnika – nowotwory hormonalnie czynne, mogące produkować estrogeny.

Większość łagodnych guzów jajnika diagnozowana jest przypadkowo podczas badania USG. W zależności od wielkości i charakterystyki zmiany podejmowana jest decyzja o ich obserwacji lub chirurgicznym usunięciu.

Diagnostyka jajników – jak ocenia się ich stan i funkcjonowanie?

Współczesna diagnostyka jajników opiera się na połączeniu nowoczesnych technik obrazowych, badań laboratoryjnych oraz oceny klinicznej objawów pacjentki. Ponieważ wiele chorób jajników rozwija się bezobjawowo lub daje niespecyficzne symptomy, wczesne wykrycie nieprawidłowości często możliwe jest jedynie podczas rutynowych badań ginekologicznych. Regularne kontrole i odpowiednio dobrane testy diagnostyczne odgrywają istotną rolę w profilaktyce oraz leczeniu schorzeń tych narządów.

Badanie ginekologiczne i USG przezpochwowe

Podstawowym narzędziem w ocenie jajników jest badanie ginekologiczne uzupełnione o ultrasonografię przezpochwową (USG TV). Umożliwia ono dokładną ocenę struktury i wielkości jajników, obecność torbieli, guzków czy innych nieprawidłowości. USG pozwala również określić liczbę pęcherzyków antralnych, AFC (ang. antral follicle count), co ma znaczenie w diagnostyce rezerwy jajnikowej i płodności kobiety. Obrazowanie to wykorzystuje się także do monitorowania owulacji oraz oceny skuteczności leczenia hormonalnego, np. przy wspomaganiu rozrodu. W przypadku kobiet, które nie mogą mieć wykonanego badania dopochwowego (np. dziewic), stosuje się USG przezbrzuszne.

Badania hormonalne

Ocena funkcji jajników wymaga oznaczenia poziomu kilku hormonów we krwi. Najczęściej wykonuje się pomiary stężenia:

• FSH – jego podwyższone stężenie może świadczyć o wyczerpywaniu się rezerwy jajnikowej lub przedwczesnej menopauzie.
• LH – istotne w ocenie cyklu owulacyjnego, szczególnie w diagnostyce zespołu policystycznych jajników.
• Estradiol (E2) – główny estrogen produkowany przez jajniki; jego poziom mówi wiele o aktywności hormonalnej jajników.
• AMH (hormon antymüllerowski) – nowoczesny marker oceny rezerwy jajnikowej. Uważa się, że AMH najlepiej oddaje „biologiczny wiek jajników”. Normy zależą od wieku kobiety, ale generalnie wynik poniżej 1 ng/ml może wskazywać na obniżoną płodność (por. Broer et al., 2014, Human Reproduction Update).
• Testosteronu i DHEA-S – podwyższone wartości mogą wskazywać na hiperandrogenizm, charakterystyczny np. dla PCOS.

Badania hormonalne najlepiej wykonywać w pierwszej fazie cyklu (najczęściej między 2. a 5. dniem, kiedy hormony przysadki i jajników mają najbardziej diagnostyczną wartość (optymalny moment zależy od rodzaju hormonu).

Markery nowotworowe

W diagnostyce guzów jajników, zwłaszcza podejrzeń nowotworów, oznacza się poziom niektórych markerów we krwi. Najczęściej jest to CA-125, podwyższony w wielu przypadkach raka jajnika, ale także w endometriozie, torbielach i stanach zapalnych. Sam w sobie nie stanowi podstawy do diagnozy, ale ma znaczenie w monitorowaniu leczenia. HE4 (ang. Human Epididymis Protein 4) to marker bardziej swoisty dla nowotworów złośliwych jajnika. Często stosowany łącznie z CA-125 w obliczaniu tzw. wskaźnika ROMA (ang. Risk of Ovarian Malignancy Algorithm), który pomaga ocenić ryzyko nowotworu złośliwego u kobiety z wykrytą masą jajnikową.

Rezonans magnetyczny i tomografia komputerowa

Choć USG jest metodą pierwszego rzutu, w niektórych przypadkach konieczne jest wykonanie bardziej zaawansowanych badań obrazowych, takich jak rezonans magnetyczny (MRI) lub tomografia komputerowa (TK). Umożliwiają one precyzyjną ocenę charakteru zmian guzowatych i ich stosunku do innych narządów, wykrycie obecności przerzutów oraz planowanie ewentualnej interwencji chirurgicznej. MRI ma szczególne znaczenie w diagnostyce endometriozy jajników i innych zmian naciekających głęboko w miednicę mniejszą. TK natomiast częściej wykorzystuje się w diagnostyce onkologicznej.

Laparoskopia diagnostyczna

W niektórych przypadkach, gdy wyniki badań nie są jednoznaczne, konieczne jest wykonanie laparoskopii diagnostycznej. To małoinwazyjny zabieg chirurgiczny polegający na wprowadzeniu kamery i narzędzi do jamy brzusznej przez niewielkie nacięcia. Pozwala to na bezpośrednią ocenę stanu jajników, obecności torbieli, ognisk endometriozy czy zrostów. W czasie zabiegu można także pobrać materiał do badania histopatologicznego lub od razu przeprowadzić zabieg terapeutyczny.

Badania genetyczne i immunologiczne

W przypadku podejrzenia wrodzonych zaburzeń czynności jajników, np. przedwczesnego wygasania funkcji jajników, czasami wykonuje się badania kariotypu lub analizy mutacji genów, np. BRCA1 i BRCA2. Obecność tych mutacji wiąże się ze zwiększonym ryzykiem raka jajnika i raka piersi. U kobiet z rodzinnym obciążeniem tymi nowotworami może być wskazana profilaktyczna konsultacja genetyczna. W diagnostyce zaburzeń autoimmunologicznych (jak np. autoimmunologiczne zapalenie jajników) można oznaczyć obecność przeciwciał przeciwtarczycowych i przeciwnadnerczowych, które często współistnieją z autoimmunologiczną niewydolnością jajników.

Profilaktyka zdrowia jajników

Podstawą profilaktyki jest systematyczna kontrola ginekologiczna – zaleca się, by kobiety odbywały wizytę przynajmniej raz w roku, nawet jeśli nie odczuwają żadnych niepokojących objawów. W przypadku kobiet obciążonych genetycznie (np. mutacjami BRCA1 lub BRCA2), częstotliwość badań może być zwiększona, a zakres diagnostyki poszerzony.

Kobieta, która dobrze zna swój cykl miesiączkowy, szybciej zauważy wszelkie nieprawidłowości – nieregularne miesiączki, brak owulacji, silne bóle w trakcie menstruacji lub w połowie cyklu, zmiany intensywności krwawień bądź nietypowe objawy hormonalne, takie jak trądzik, nadmierne owłosienie czy nagłe zmiany masy ciała. Takie sygnały powinny skłonić do konsultacji ze specjalistą.

Styl życia ma ogromny wpływ na funkcjonowanie układu hormonalnego i jajników. Nadmierna masa ciała, otyłość typu brzusznego oraz insulinooporność sprzyjają rozwojowi zespołu policystycznych jajników i zaburzeń owulacyjnych. Niedowaga, nadmierne ćwiczenia fizyczne i restrykcyjne diety mogą z kolei prowadzić do zaniku miesiączki (amenorrhoea) i zmniejszenia rezerwy jajnikowej.

Dieta wspierająca zdrowie hormonalne powinna być bogata w warzywa, owoce, produkty pełnoziarniste, zdrowe tłuszcze (np. omega-3), białko roślinne i niskoprzetworzone źródła węglowodanów. Ograniczenie spożycia cukrów prostych, tłuszczów trans oraz alkoholu również działa korzystnie na równowagę hormonalną.

Aktywność fizyczna, najlepiej umiarkowana i regularna, wspomaga metabolizm, utrzymanie prawidłowej masy ciała oraz zmniejsza ryzyko stanów zapalnych i chorób metabolicznych. W przypadku PCOS ćwiczenia mogą poprawić wrażliwość na insulinę i ułatwić powrót owulacji.

Warto również ograniczać narażenie na substancje zaburzające gospodarkę hormonalną, tzw. ksenoestrogeny, które mogą wpływać na czynność jajników. Występują one m.in. w niektórych tworzywach sztucznych (zawierających BPA, bisfenol A), w tym stosowanych opakowaniach żywności, kosmetykach, pestycydachetc. . W miarę możliwości warto sięgać po produkty naturalne, ekologiczne i unikać podgrzewania żywności w plastikowych pojemnikach.

Dodatkowo, palenie papierosów negatywnie wpływa na rezerwę jajnikową i przyspiesza menopauzę nawet o kilka lat. Rzucenie palenia to jeden z najprostszych sposobów na ochronę płodności i hormonalnego zdrowia kobiety.

Podsumowanie

Jajniki to nie tylko narządy rozrodcze, lecz także istotny element systemu hormonalnego kobiety. Ich prawidłowa praca ma wpływ na płodność, cykl menstruacyjny, wygląd skóry, zdrowie kości, nastrój i wiele innych aspektów. Schorzenia jajników, takie jak PCOS, torbiele czy rak jajnika, mogą prowadzić do poważnych konsekwencji, jeśli nie zostaną odpowiednio wcześnie rozpoznane. Dlatego istotne znaczenie ma profilaktyka, zdrowy styl życia i regularna diagnostyka. Świadomość roli jajników to pierwszy krok do dbania o ich zdrowie przez całe życie.

Opracowanie: dr n. o zdr. Olga Dąbska

Konsultacja merytoryczna: lek. Agnieszka Żędzian