Uporczywy kaszel – przyczyny i leczenie

Kaszel suchy czy mokry? Zapewne każdy z nas niejednokrotnie słyszał to pytanie przy okazji wizyt w aptece czy też podczas badania lekarskiego. Wiele osób ma problem z określeniem rodzaju dokuczliwego kaszlu. Skrzętnie wykorzystują to producenci i reklamodawcy produktów i wyrobów medycznych przeznaczonych we wspomagającym leczeniu kaszlu. Podkreślają oni korzyści płynące z unikatowego składu, umożliwiającego zastosowanie produktu zarówno w leczeniu kaszlu suchego, jak i produktywnego. Czym jest kaszel i jakie są jego przyczyny? Jakie leczenie zastosować w przypadku wystąpienia kaszlu i kiedy należy skonsultować się z lekarzem?

Czym jest kaszel?

Uporczywy kaszel u dorosłego i uporczywy kaszel u dziecka jest jedną z najczęstszych dolegliwości medycznych zgłaszanych lekarzom podstawowej opieki zdrowotnej. W wielu przypadkach (niektóre źródła wskazują, że nawet w 40%), pacjenci kierowani są do lekarza pulmonologa. Chociaż najczęstszą przyczyną kaszlu są ostre, samoograniczające się infekcje wirusowe, przewlekły kaszel w istotny sposób wpływa na jakość życia pacjentów. Co więcej, nawet u 46% pacjentów z przewlekłym kaszlem, pomimo wykonania kompleksowej diagnostyki, nie udaje się jednoznacznie ustalić możliwej do wyleczenia przyczyny kaszlu.

Infekcjom dróg oddechowych najczęściej towarzyszy kaszel, wtedy też sięgamy po odpowiednie środki lecznicze. Jednak większość osób nie jest świadoma, że kaszel jest niezbędnym, wrodzonym, pierwotnym odruchem ochronnym i obronnym, którego organizm używa do usuwania śluzu, substancji szkodliwych i ciał obcych z krtani, tchawicy i oskrzeli. Osłabiony lub nieobecny odruch kaszlowy potencjalnie może być niebezpieczny.

Etiologia kaszlu jest zróżnicowana, ponadto obecnie nie opracowano obiektywnych narzędzi do pomiaru lub klinicznej oceny jego nasilenia. Określenie charakteru kaszlu w dużej mierze oparte jest na tym, jak długo się on utrzymuje. Jeśli kaszel utrzymuje się krócej niż 3 tygodnie, określa się go jako kaszel ostry. Gdy kaszel utrzymuje się od 3 do 8 tygodni, mówimy o kaszlu podostrym, zaś w przypadku kaszlu trwającego dłużej niż 8 tygodni, określany jest jako przewlekły.

Należy pamiętać, że ataki ostrego kaszlu mogą być objawem problemów zdrowotnych stanowiących poważne zagrożenie dla zdrowia, a niejednokrotnie także i życia pacjenta, takich jak: zapalenie płuc, zastoinowa niewydolność serca czy też zatorowość płucna.

Rodzaje kaszlu

1. Kaszel produktywny

Uporczywy mokry kaszel to rodzaj kaszlu, któremu towarzyszy odkrztuszanie śluzu, dlatego też określany jest jako kaszel „mokry”. Charakter tego kaszlu może być ostry, trwający krócej niż trzy tygodnie lub przewlekły – trwający do kilku miesięcy.

2. Kaszel suchy

Uporczywy suchy kaszel powodowany jest toczącym się stanem zapalnym w obrębie układu oddechowego i podrażnieniem błon śluzowych górnych dróg oddechowych. Jednocześnie pacjenci odczuwają drapanie czy też łaskotanie w tylnej części gardła, któremu nie towarzyszy wydzielanie śluzu. 

3. Kaszel napadowy

To gwałtowny i niekontrolowany, wyczerpujący i bolesny kaszel. W trakcie napadu mogą wystąpić trudności z oddychaniem lub nawet wymioty. 

Męczący kaszel a infekcje wirusowe i bakteryjne 

Najczęstszymi przyczynami ostrego kaszlu u dorosłych są infekcje wirusowe górnych dróg oddechowych, potocznie zwane przeziębieniem oraz ostre zapalenie oskrzeli, które ma zazwyczaj etiologię wirusową, jednak w około 10% przypadków przyczyną jest zakażenie bakteryjne. 

Jedną z przyczyn ostrego kaszlu jest krztusiec. Klasycznym objawem klinicznym tej choroby wywoływanej przez pałeczki krztuśca (Bordetella spp.) są napadowe epizody intensywnego kaszlu trwającego do kilku minut, po których następuje głośne łapanie powietrza. W wyniku infekcji pałeczkami krztuśca w drogach oddechowych wytwarzany jest śluzowo-ropny, krwawy wysięk. 

Całkowity przebieg zakażenia trwa do 6 tygodni i charakteryzuje się trzema etapami: 

• fazą nieżytową, 
• fazą napadową, występującą około dwa tygodnie po zakażeniu, w której obserwuje się klasyczne epizody kaszlu, po których mogą nastąpić wymioty;
• fazą rekonwalescencji, w której przewlekły kaszel może utrzymywać się kilka tygodni.

Dzięki wprowadzeniu do kalendarza obowiązkowych szczepień ochronnych szczepionki DTP (przeciw błonicy, tężcowi i krztuścowi) otrzymywanej w trzech dawkach pierwotnych: w 2., 3./4. i 5./6. miesiącu życia i jednej przypominającej w 18. miesiącu życia, liczba rozpoznawanych przypadków tej groźnej (szczególnie dla małych dzieci) choroby została istotnie ograniczona. W latach 90. XX wieku, w Polsce corocznie krztusiec rozpoznawano u około 2000 pacjentów. Według raportu Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego – Państwowego Zakładu Higieny, w 2022 roku były to zaledwie 372 przypadki.

Kaszel towarzyszy również infekcyjnym zapaleniom zatok; wywoływany jest głównie przez zwiększoną produkcję i ściekanie wydzieliny z nosa do gardła. 

Kaszel a choroby układu oddechowego

Wśród częstych przyczyn ostrego kaszlu wymienić można także ostre zaostrzenie przewlekłej obturacyjnej choroby płuc (POchP) i astmę. 

Astma

Astma jest powszechnie występującym schorzeniem układu oddechowego. Według danych Narodowego Funduszu Zdrowia w Polsce na chorobę tę cierpi ponad 2 miliony osób.  Astma to złożona choroba, w przebiegu której układ odpornościowy organizmu nadmiernie reaguje na bodźce środowiskowe. W efekcie rozwija się stan zapalny, powodując nadreaktywność oskrzeli i czasową niedrożność przepływu powietrza ze zwężeniem dróg oddechowych. 

U pacjentów chorujących na astmę kaszel indukowany przez zwężenie dróg oddechowych jest przeważnie suchy i napadowy. Prowadzi on do nasilenia duszności, jednocześnie nie przynosząc pacjentowi ulgi. 

Przewlekła obturacyjna choroba płuc (POChP)

Równie często występującą chorobą układu oddechowego jest przewlekła obturacyjna choroba płuc. Powoduje ona zwężenie oskrzeli i zajęcie oraz zniszczenie miąższu płuc odpowiedzialnego za wymianę gazową – rozedmę. W odróżnieniu od astmy, w przebiegu POChP dochodzi do nieodwracalnego zwężenia światła oskrzeli (rozkurczające oskrzela leki wziewne są nieskuteczne), co predysponuje do rozwoju infekcji, takich jak ostre zapalenie oskrzeli i bakteryjne zapalenie płuc. 

Objawy choroby mają charakter bardziej stały w porównaniu do astmy. W przypadku ostrego zaostrzenia dochodzi do rozwoju stanu zapalnego i zwiększonej nadreaktywności prowadzących do zwężenia dróg oddechowych, a w konsekwencji pogorszenia czynności płuc. Powoduje to gromadzenie się ropnej i gęstej wydzieliny śluzu w oskrzelikach i pęcherzykach płucnych, wywołując ataki kaszlu produktywnego.

Nieastmatyczne eozynofilowe zapalenie oskrzeli

Kolejną przewlekłą chorobą zapalną układu oddechowego jest nieastmatyczne eozynofilowe zapalenie oskrzeli, objawiające się przewlekłym kaszlem połączonym z odpluwaniem plwociny. W przebiegu tej choroby stwierdza się występowanie eozynofilii w drogach oddechowych, jednak w badaniu spirometrycznym nie obserwuje się ograniczenia przepływu powietrza. Również obraz RTG klatki piersiowej jest zwykle prawidłowy. 

Badaniem pozwalającym wykryć chorobę jest analiza plwociny lub wykonywane w trakcie bronchofiberoskopii płukanie oskrzelowo-pęcherzykowe. Badania te umożliwiają wykrycie eozynofilii w obrębie dróg oddechowych, nie są jednak wykonywane rutynowo podczas diagnostyki. Pacjenci chorujący na nieastmatyczne eozynofilowe zapalenie oskrzeli zwykle reagują na kortykosteroidy w taki sam sposób jak w przypadku astmy.

Alergie

Na skutek kontaktu z alergenem może rozwinąć się zapalenie błony śluzowej nosa, czyli alergiczny nieżyt nosa. Dochodzi wówczas do zwiększonego wydzielania śluzu, które określany jest potocznie jako katar alergiczny który ściekając po tylnej ścianie gardła, podrażnia drogi oddechowe, wywołując kaszel.

Kaszel nocny

Wyniki badań epidemiologicznych przeprowadzonych w 16 krajach świata wskazują, że problem uporczywego kaszlu nawracającego w porze nocnej dotyka nawet do 30% populacji. Przyczyny występowania nocnego kaszlu można podzielić na oddechowe, nieoddechowe i ogólnoustrojowe.

Do najczęstszych przyczyn przewlekłego kaszlu ze strony układu oddechowego należą: spływający z nosa do gardła katar, stany poinfekcyjne i astma. Do występowania kaszlu w porze nocnej mogą również przyczynić się: zapalenie oskrzeli, POChP, mukowiscydoza oraz pierwotne i wtórne nowotwory płuc. W tym miejscu należy wspomnieć, że palenie papierosów, zarówno czynne, jak i bierne, jest najpowszechniejszym czynnikiem środowiskowym powodującym występowania nocnego kaszlu.

Uporczywy kaszel w nocy może także być oddechowym symptomem toczącej się choroby niedotyczącej bezpośrednio układu oddechowego. Objaw ten może świadczyć m.in. o występowaniu:

• refluksu żołądkowo-przełykowego,
• zaburzeń sercowo-naczyniowych, takich jak: niewydolność lewej komory serca, zwężenie zastawki mitralnej czy zawał płuca powodowany zatorem, a w konsekwencji zamknięciem światła naczyń krwionośnych w obrębie płuc. 

Inne, występujące stosunkowo rzadko schorzenia mogące objawiać się męczącym kaszlem w nocy to zaburzenia rytmu serca, tętniak aorty czy niedobór cyjanokobalaminy, czyli witaminy B₁₂.

Kaszel występujący w porze nocnej może być także skutkiem ubocznym przyjmowanych leków takich jak: inhibitory konwertazy angiotensynowej, hydralazyna, β-blokery, niektóre niesteroidowe leki przeciwzapalne, amiodaron metotreksat czy bleomycyna. Leki te są standardowo wykorzystywane w leczeniu chorób układu krążenia, układu oddechowego czy terapii chorób nowotworowych i ich dawkowanie ustala oraz każdorazowo modyfikuje lekarz. W przypadku zauważenia uporczywego kaszlu należy skontaktować się z lekarzem prowadzącym terapię i nie należy samodzielnie podejmować decyzji o zaniechaniu przyjmowania leków.

Męczący kaszel – leczenie

W przypadku występowania kaszlu w pierwszej kolejności można podjąć próbę leczenia z wykorzystaniem ogólnodostępnych leków bez recepty przeznaczonych w terapii zarówno kaszlu produktywnego, tzw. mokrego, jak i suchego. W razie współwystępującego kataru lub infekcji zatok warto dodatkowo włączyć preparaty w formie aerozoli donosowych, lub tabletek doustnych. Ich substancje aktywne obkurczając błonę śluzową, zmniejszają wydzielanie śluzu. Leki doustne powinny być jednak stosowane wyłącznie przez osoby dorosłe.

Gdy mimo stosowanych leków odruch kaszlowy nie ulegnie zahamowaniu, należy skontaktować się z lekarzem podstawowej opieki zdrowotnej. Specjalista po zebraniu wywiadu, przeprowadzeniu badania przedmiotowego i ewentualnym zleceniu dodatkowych badań diagnostycznych wdroży właściwą terapię. Może również zdecydować o konieczności objęcia pacjenta opieką lekarza pulmonologa.

Dr n. o zdrowiu Piotr Choręza