Borelioza – objawy, przyczyny i leczenie

Boreliozę, znaną również pod nazwą choroby z Lyme, wywołują bytujące w przewodzie pokarmowym kleszcza bakterie – krętki z rodzaju Borrelia. Najczęściej występującym symptomem choroby, pojawiającym się wokół miejsca ukąszenia jest rumień wędrujący. Do rzadziej obserwowanych objawów należy zapalenie stawów, zapalenie mięśnia sercowego, czy też porażenie nerwów, świadczące o zajęciu przez chorobę układu nerwowego.

Sprawdź czym się charakteryzują poszczególne stadia boreliozy i jak zdiagnozować chorobę.

Borelioza – co musisz wiedzieć?

Borelioza jest w Polsce najczęściej diagnozowaną chorobą wśród tych, do których przyczyn występowania zalicza się ugryzienie przez kleszcza. Jedynym winowajcą odpowiedzialnym za transmisję do organizmu człowieka gram-ujemnych bakterii – krętków Borrelia (Borrelia burgdorferi, Borrelia afzeli, Borrelia garinii, Borrelia spielmani…) jest gatunek kleszczy z rodzaju Ixodes.

Gdzie występuje borelioza?

Naturalnym środowiskiem życia, tego żywiącego się krwią ssaków pajęczaka, są lasy liściaste i mieszane, łąki oraz zarośla nad brzegami zbiorników wodnych. Ostatnimi laty, ze względu na co raz częstsze przypadki ukąszeń,  do miejsc bytowania kleszczy zalicza się także parki miejskie, wiejskie i miejskie ogródki przydomowe, oraz ogródki działkowe.

Do rejonów o zwiększonym ryzyku zakażenia boreliozą zalicza się północno-wschodnie, mocno zalesione obszary Polski, Małopolskę, Śląsk, Podkarpacie i Lubelszczyznę.

Corocznie obserwuje się rosnącą ilość przypadków boreliozy w całym kraju. Największe ryzyko zakażenia krętkami Borrelia przypada na okres wzmożonego żerowania kleszcza, czyli na przełom marca i kwietnia, lipiec (sezon jagodowy) i wrzesień (sezon grzybowy). Należy jednak pamiętać, że ze względu na ocieplenie klimatu i łagodne zimy, ukąszenie przez kleszcza może przydarzyć się przez cały rok.

Borelioza – objawy i postacie

Borelioza daje objawy ze strony różnych narządów i układów. Typowym, wczesnym  dla boreliozy (nie zawsze występującym!!!) i bardzo istotnym dla postawienia diagnozy objawem jest rumień wędrujący, czyli koncentrycznie powiększająca się zmiana skórna pojawiająca się wokół miejsca ukąszenia. Rumień wędrujący niestety nie dotyczy wszystkich pacjentów z rozwijającą się wczesną postacią boreliozy. Jest obserwowany u około 70% zakażonych i pojawia się od 3 do 30 dni po ukąszeniu (na ogół około 7 dnia). Ponieważ rumień wędrujący stanowi objaw patognomoniczny boreliozy, czyli charakterystyczny tylko i wyłącznie dla tej choroby, jego obecność zwalnia z konieczności dalszego diagnozowania i umożliwia pewne postawienie diagnozy.

Jeżeli w okresie występowania rumienia wędrującego, nie zostanie zastosowane leczenie, w przeciągu kilku tygodni od ukąszenia, komórki bakterii drogą chłonki i naczyń krwionośnych rozprzestrzeniają się po całym organizmie wywołując różnorodne, często niecharakterystyczne objawy. Tak zwane stadium wczesne rozsiane charakteryzuje się najczęściej wysiękowym zapaleniem stawów, zapaleniem mięśnia sercowego lub procesem zapalnym toczącym się w układzie nerwowym.

Dalsze zaniechanie leczenia wiąże się z wejściem boreliozy w późną fazę choroby, nasileniem objawów i trwałym uszkodzeniem zajętych narządów (opis objawów w tabelce poniżej).

	STADIA ZAAWANSOWANIA BORELIOZY
Borelioza wczesna (zmiany miejscowe)	– Rumień wędrujący – Chłoniak limfocytowy skóry (zgrubienie na płatku ucha, sutku lub mosznie)
Borelioza wczesna (zmiany rozsiane)	– Neuroborelioza (zapalenie opon mózgowych; mózgu; rdzenia; porażenie nerwów, najczęściej twarzowego) – Ostre zapalenie stawów – Ostre zapalenie mięśnia sercowego
Borelioza późna	– Neuroborelioza (zapalenie mózgu i rdzenia; neuropatie obwodowe) – Ostre zapalenie stawów – Przewlekłe zanikowe zapalenie skóry kończyn

Należy podkreślić, że podział boreliozy na 3 stadia jest podziałem umownym i uproszczonym, ponieważ poszczególne fazy choroby mogą w ogóle nie występować (brak rumienia wędrującego), mogą też nakładać się na siebie lub występować równocześnie.

Borelioza a ocena ryzyka zarażenia

Dla oceny ryzyka zarażenia się boreliozą, ważna jest informacja na temat czasu, przez jaki kleszcz pozostawał wbity w skórę człowieka.

Dowiedziono, że prawdopodobieństwo zakażenia krętkami Borrelia jest zależne od czasu żerowania kleszcza na organizmie człowieka i wynosi odpowiednio – 0% w przypadku czasu krótszego niż 24h, 12% dla 48h, 79% dla 72h i 94% dla 96h.

Jeżeli ukąsił Cię kleszcz i oceniasz, że pozostawał w miejscu wkłucia przez okres dłuższy niż 24h, a mimo to nie masz po upływie kilku/kilkunastu dni niepokojących objawów (koncentrycznego rumienia wokół miejsca ukłucia, bóli stawów, bóli mięśni, złego samopoczucie, gorączki lub stanów podgorączkowych), nie znaczy to, że w Twoim organizmie nie postępuje infekcja.

Borelioza rozwija się powoli i  bez odpowiednich badań laboratoryjnych jest trudna do zdiagnozowania. Diagnozę choroby dodatkowo utrudnia fakt, że ok. 2/3 chorych nie pamięta ukąszenia przez kleszcza. Pewne rozpoznanie choroby, bez konieczności wykonywania badań laboratoryjnych, umożliwia jedynie stwierdzenie obecności rumienia wędrującego. 

W niektórych przypadkach, z powodu braku objawów towarzyszących ukąszeniu przez kleszcza, pacjenci zapominają o zaistniałej sytuacji, która mogła doprowadzić do zakażenia. Nie wiążą możliwości rozwijania się wczesnej postaci boreliozy z nieswoistymi lekkimi objawami grypopodobnymi, lub też bólami stawów występującymi po ukąszeniu, tłumacząc je infekcją wirusową lub incydentem przeziębienia. W takich przypadkach do zdiagnozowania przyczyn nieustępujących i przewlekających się  dolegliwości konieczna jest diagnostyka laboratoryjna.

Jakie zmiany zachodzą w układzie immunologicznym po zakażeniu krętkami Borrelia?

Po ukąszeniu przez kleszcza, krętki Borrelia pozostają w skórze w okolicy wniknięcia przez kilka dni, a następnie wraz z krwią przedostają się do innych narządów i tkanek. Infekcja zapoczątkowuje ciąg reakcji odpornościowych, których celem jest wyeliminowanie zakażenia. Początkowo uruchamiane są niespecyficzne mechanizmy obronne (tzw. wrodzone), takie jak aktywacja komórek żernych, tzw. makrofagów, czy produkcja cytokin, których zadaniem jest ograniczenie ekspansji patogenu. Na tym etapie najczęściej występuje odczyn zapalny. W tym okresie w surowicy nie wykrywa się jeszcze swoistych przeciwciał.

W kolejnym etapie rozwija się swoista odpowiedź układu odpornościowego, objawiająca się produkcją przeciwciał skierowanych przeciwko krętkom Borrelia. Przeciwciała, pojawiające się jako pierwsze to przeciwciała klasy IgM (tzw. przeciwciała wczesnej fazy), które można wykryć w surowicy już po około 4 tygodniach od momentu zakażenia i zwykle są obecne w surowicy przez 4 do 6 miesięcy. Po 6 do 8 tygodni po zakażeniu, pojawiają się przeciwciała klasy IgG, które utrzymują się w surowicy krwi przez kilka lat. Sekwencyjność pojawiania się przeciwciał typu IgM i IgG w organizmie człowieka z powodzeniem wykorzystuje się w diagnostyce laboratoryjnej różnych faz i stopnia zaawansowania boreliozy.

Badania na boreliozę

Podstawową, laboratoryjną metodą diagnostyczną są wykonywane z krwi żylnej testy serologiczne, polegające na wykrywaniu we krwi swoistych dla krętków Borrelia przeciwciał, wytwarzanych przez nasz organizm w odpowiedzi na zakażenie. Wykrycie wyłącznie przeciwciał w klasie IgM Borelioza IgM – Sprawdź cenę badania na borelioze IgM we krwi – DIAGNOSTYKA świadczy o wczesnym etapie choroby,  natomiast przeciwciał w klasie IgG Borelioza IgG badanie – Sprawdź cenę badania krwi na boreliozę IgG – DIAGNOSTYKA, o etapie bardziej zaawansowanym lub o przebyciu choroby w przeszłości. Możliwe jest jednoczesne współwystępowanie obu klas przeciwciał, świadczące o zarażeniu się krętkami Borrelia w przeciągu ostatnich kilku miesięcy.

Przesiewową metodą oznaczania przeciwciał obu klas, którą stosuje się w pierwszej kolejności do diagnozowania boreliozy jest bardzo czuła metoda immunoenzymatyczna (ELISA) lub chemiluminescencja (CLIA). Ujemny wynik badania uzyskany tymi metodami uznaje się za wiarygodny i nie należy weryfikować go z użyciem innej metody.  Natomiast w przypadku otrzymania pozytywnego lub nierozstrzygającego wyniku, konieczne jest zweryfikowanie go przez  powtórzenie badania metodą o wysokiej swoistości – Westernblot.

Takie dwustopniowe postępowanie w przypadku wyniku pozytywnego, lub nierozstrzygającego jest zalecane od 2018 roku przez PTEiLChZ (Polskie Towarzystwo Epidemiologów i Lekarzy Chorób Zakaźnych), a także towarzystwo CDC (Centers for Disease Control and Prevention, Atlanta).  Obie metody: wykrywanie przeciwciał  Borelioza IgM/IgG ELISA/CLIA oraz potwierdzanie ich swoistości metodą Westernblot https://diag.pl/sklep/badania/borelioza-igm-met-western-blot/

Borelioza IgG met. Western Blot – Badania – Sklep DIAGNOSTYKI – Online kupisz badania w obniżonych cenach należą do podstawowej i zalecanej serodiagnostyki boreliozy. Można je stosować w odniesieniu do materiałów różnego pochodzenia: surowicy, lub płynu mózgowo – rdzeniowego, badanego w przypadku wystąpienia objawów neuroboreliozy, kiedy  to przeciwciała mogą być nieobecne w surowicy.

Należy jednak pamiętać, że zbyt wczesne diagnozowanie choroby (w okresie poniżej 4 tygodni od ukąszenia) wiąże się z możliwością uzyskania wyników fałszywie negatywnych i błędnym postawieniem diagnozy. Pierwsze przeciwciała, wytworzone na skutek kontaktu organizmu z bakteriami Borrelia pojawiają się nie wcześniej niż po miesiącu od ukąszenia. Ważny jest również fakt, że dodatni wynik badań serologicznych bez współwystępowania objawów klinicznych, nie powinien stanowić podstawy do postawienia diagnozy i rozpoznania boreliozy.

Wśród badań diagnostycznych umożliwiających postawienie prawidłowej diagnozy, dostępne są również badania molekularne,  polegające na wykrywaniu metodą PCR materiału genetycznego (DNA) krętków rodzaju Borrelia burgdorferi DNA met. real time PCR, jakościowo – Badania – Sklep DIAGNOSTYKI – Online kupisz badania w obniżonych cenach w materiale pobranym od osoby podejrzanej o infekcję, na ogół w płynie mózgowo-rdzeniowym lub płynie stawowym. Ze względu na inwazyjne metody pobierania materiału, badania te wykonywane są wyłącznie w uzasadnionych przypadkach na zlecenie lekarza.

Czy warto zbadać wyciągniętego z miejsca wkłucia kleszcza?

Istnieje możliwość potwierdzenia obecności materiału genetycznego krętków Borellia w kleszczu usuniętym z miejsca wkłucia Badanie kleszcza – Borrelia burgdorferi DNA met. real time PCR – Pakiety Badań – Sklep DIAGNOSTYKI – Online kupisz badania w obniżonych cenach. Świadomość pacjenta odnośnie nosicielstwa boreliozy przez kleszcza, zwiększa znacznie jego czujność na ewentualne wystąpienie szczególnie niespecyficznych, bardzo subtelnych objawów, świadczących o możliwym zakażeniu, oraz pomaga w podjęciu decyzji o dalszej diagnostyce choroby.

Diagnostykę laboratoryjną boreliozy oraz badanie kleszcza można wykonać BEZ SKIEROWANIA OD LEKARZA w każdej placówce sieci laboratoriów medycznych DIAGNOSTYKA.

Borelioza – leczenie

Podstawą przyczynowego leczenia boreliozy jest antybiotykoterapia. Lekarz prowadzący chorego dokonuje wyboru antybiotyku, określa długość terapii, oraz sposób podawania antybiotyku. Prawidłowo dobrane leczenie we wczesnym stadium boreliozy, pozwala na wyleczenie w ponad 90% przypadków.

Antybiotyku nie dobiera się na podstawie wykonanego antybiogramu, ponieważ przypadku boreliozy wykonywanie posiewu mikrobiologicznego nie ma zastosowania w diagnostyce choroby. Hodowla bakterii z rodzaju Borrelia jest pracochłonna i wykonuje się ją wyłącznie do celów naukowych.

Profilaktyka boreliozy

Na chwilę obecną niedostępna jest szczepionka przeciwko boreliozie. W związku z tym zapobieganie zakażeniu krętkami Borrelia polega przede wszystkim na unikaniu kontaktu z kleszczami, przez zwiększenie ostrożności w miejscach potencjalnego występowania tych pajęczaków.  Ważny w profilaktyce jest odpowiedni ubiór, zasłaniający większość ciała, rozpylanie na skórze repelentów (zalecany DEET – N,N-Dietylo-m-toluamid), czyli środków chemicznych odstraszających kleszcze,  oraz dokładne oglądanie skóry całego ciała po powrocie z terenów, na których mogło dojść do ukąszenia.

W przypadku stwierdzenia ukąszenia najważniejsze jest natychmiastowe usunięcie kleszcza. Pamiętaj, by zrobić to we właściwy sposób, używając specjalnej pęsety dostępnej w aptece.

Nie wykręcaj kleszcza, nie przypalaj, nie wydrapuj, nie wyciskaj, nie smaruj alkoholem ani żadnymi tłustymi substancjami.

Takie zabiegi zwiększają ilość wydalanych do krwi wymiocin i śliny kleszcza, co zwiększa ryzyko zakażenia. Po usunięciu kleszcza, przemyj ranę środkiem odkażającym. Obserwuj miejsce wkłucia przez kolejny miesiąc, by nie przeoczyć pojawienia się rumienia wędrującego. Warto zadbać także o ochronę przeciwkleszczową psów i kotów, które mogą zawlec kleszcze do mieszkania.

Według aktualnych zaleceń, w przypadku stwierdzonego ugryzienia przez kleszcza nie stosuje się profilaktycznej antybiotykoterapii aż do momentu wystąpienia objawów klinicznych (np. rumienia wędrującego). Wyjątek stanowi pogryzienie przez więcej niż jednego pajęczaka.