Jadłowstręt – przyczyny, jak rozpoznać schorzenie u dzieci, dorosłych i starszych?

Jadłowstręt psychiczny (gr. Anorexia nervosa) posiada najwyższą śmiertelność spośród wszystkich dotychczas opisanych przewlekłych zaburzeń psychiatrycznych. Szacuje się, że w Polsce problem ten dotyczy od 0,8% do 1,8% populacji dziewcząt poniżej 18. roku życia. Stanowi również najczęstszą przyczynę gwałtownej i niekontrolowanej utraty masy ciała pacjentów oraz przyczynia się do wyniszczenia ich organizmu. W konsekwencji prowadzi do wielopłaszczyznowej i skomplikowanej hospitalizacji lub śmierci. Z jakiego powodu rozwija się jadłowstręt psychiczny?

Jadłowstręt – co to za choroba?

Nazwa jednostki chorobowej wywodzi się z języka greckiego i oznacza dosłownie brak (gr. an) apetytu (gr. orexis). W wyniku dosłownego tłumaczenia, przyjęło się błędne stwierdzenie dotyczące utraty łaknienia w przebiegu jadłowstrętu psychicznego. W rzeczywistości w początkowych stadiach choroby pacjenci odczuwają głód w sposób prawidłowy, jednak mimo to umyślnie ograniczają ilość spożywanego pokarmu oraz rozpoczynają intensywne ćwiczenia fizyczne. Zaburzenie to związane jest głównie z nieprawidłową percepcją obrazu własnego ciała oraz przesadną chęcią uzyskania szczupłej sylwetki.

Jadłowstręt psychiczny – kogo dotyczy?

Jadłowstręt psychiczny może wystąpić u dzieci, dorosłych i osób starszych. Stanowi zespół objawów występujący we wszystkich grupach wiekowych niezależnie od płci. Najczęściej jednak obserwowany jest w okresie dojrzewania lub wczesnej dorosłości u młodych kobiet i nastolatek. Problem dotyka głównie młodzieży i przypada na okres dojrzewania, dlatego w tej grupie wiekowej istnieje duża potrzeba wdrażania działań zapobiegawczych.

Z badań naukowych wynika, że jadłowstręt jest przypadłością występującą od 10 do 20 razy częściej w grupie kobiet niż mężczyzn. Jadłowstręt u dzieci diagnozuje się istotnie rzadziej u chłopców przed osiągnięciem okresu dojrzałości. Jadłowstręt u dorosłych obserwuje się głównie u płci żeńskiej w trakcie trwania ciąży lub zaraz po niej, co związane jest z brakiem akceptacji fizjologicznego przyrostu masy ciała. Jadłowstręt psychiczny stwierdzany jest zaledwie u 5-10% pacjentów płci męskiej i cechuje się znacznie cięższym przebiegiem prowadzącym do zaawansowanego wyniszczenia organizmu.

Jadłowstręt psychiczny – przyczyny

Przyczyny tego zaburzenia psychosomatycznego nie są nadal w pełni poznane. Coraz więcej dowodów naukowych potwierdza, że jest to wielopłaszczyznowe zaburzenie psychiatryczne o podłożu neurobiologicznym. Analiza aktualnych danych wskazuje na wieloczynnikową patogenezę jadłowstrętu psychicznego. Do czynników predysponujących zalicza się uwarunkowania genetyczne, zaburzenia endokrynologiczne i neurohormonalne (zaburzenia w metabolizmie neuroprzekaźników m.in. dopaminy, serotoniny, noradrenaliny) oraz czynniki psychologiczne.

Jadłowstręt – objawy

Symptomy jadłowstrętu są silnie zróżnicowane i w znacznym stopniu zależą od indywidualnych cech pacjenta. Najbardziej specyficzne objawy choroby, pozwalające na jej rozpoznanie, zostały umiejscowione w aktualnie funkcjonujących na świecie systemach klasyfikacyjnych DSM-V (Diagnostic criteria for Anorexia nervosa from the Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders), jak również ICD-10 (Diagnostic criteria for Anorexia nervosa according to the WHO). Nowe kryteria ICD-11 według WHO zostały przyjęte do stosowania z dniem 01/01/2022 r. W Polsce obowiązuje 5 letni okres przejściowy na wdrożenie tej klasyfikacji.

Obligatoryjne kryteria według klasyfikacji ICD-11 do rozpoznania jadłowstrętu psychicznego:

1. Jadłowstręt rozpoznawany jest u osób dorosłych, u których wskaźnik BMI <18,5kg/m². W przypadku dzieci i młodzieży < 5 centyla; występuje wyraźnie niska masa ciała w stosunku do wzrostu, wieku i etapu rozwoju.
2. Niska masa ciała nie jest następstwem innej choroby lub niedostępności pożywienia.
3. Występowanie zachowań mających na celu utrzymanie nienaturalnie niskiej masy ciała związanych z lękiem przed przybraniem na wadze; pacjent m.in. unika kalorycznych potraw, wykonuje intensywne ćwiczenia fizyczne, prowokuje wymioty, stosuje środki przeczyszczające i/lub moczopędne.
4. Nadmierne przywiązywanie uwagi do masy ciała i kształtu sylwetki, które nie jest wyraźnie deklarowane, diagnozuje się w oparciu o zachowania takie jak: wielokrotne sprawdzanie masy ciała za pomocą wagi, kontrolowanie kształtu sylwetki przez pomiar taśmą mierniczą lub częste przeglądanie się w lustrze, ciągłe monitorowanie zawartości kalorii w pożywieniu lub wyszukiwanie informacji o metodach utraty masy ciała.

Wybrane zaburzenia występujące w przebiegu jadłowstrętu psychicznego

Fizjologiczne i metaboliczne następstwa będące konsekwencją jadłowstrętu psychicznego zależą od czasu trwania choroby oraz stopnia, w jakim ograniczona została podaż składników odżywczych. Główną przyczyną powikłań zdrowotnych jest zaburzenie równowagi pomiędzy dostarczaniem organizmowi składników energetycznych, a ich aktualnym zapotrzebowaniem. Większość objawów i powikłań jest następstwem chronicznego niedożywienia, w różny sposób tolerowanego przez pacjentów. Jadłowstręt doprowadza do nieprawidłowości w funkcjonowaniu kolejnych układów narządów, co z czasem skutkuje dysfunkcją całego organizmu. Wybrane zaburzenia w przebiegi jadłowstrętu psychicznego to:

• Układ sercowo-naczyniowy: zawroty głowy, omdlenia, arytmia, zaburzenie rytmu pracy serca, zatrzymanie krążenia, atrofia mięśnia sercowego;
• Układ pokarmowy: zaparcia, niestrawność, nudności, ból brzucha, zaburzenie motoryki jelitowej, opóźnione opróżnienie żołądka/przełyku;
• Układ kostno-szkieletowy: osteoporoza, obniżenie tempa przemian kostnych, zmniejszenie wartości masy kostnej;
• Układ hormonalny: opóźnienie wzrostu i dojrzewania, ustanie miesiączek i owulacji u kobiet, wzrost stężenia kortyzolu i hormonu wzrostu, nadmierne owłosienie, wypadanie włosów, niedoczynność tarczycy, hipotermia;
• Układ moczowy: zmniejszenie przesączania kłębuszkowego (obniżony eGFR), obrzęki, kamica nerkowa, nefropatia;
• Układ oddechowy: osłabienie i zanik mięśni oddechowych, duszności, zapalenie płuc w następstwie aspiracji treści żołądkowej;
• Układ nerwowy: apatia, osłabienie koncentracji i zdolności poznawczych, depresja, drażliwość, nadaktywność ruchowa, neuropatia obwodowa;
• Układ rozrodczy: bezpłodność, niska masa urodzeniowa noworodków pacjentek
  z jadłowstrętem psychicznym;
• Zaburzenia hematologiczne: anemia, leukopenia, trombocytopenia, wybroczyny, plamica;
• Skóra i jej przydatki: nadmierne rogowacenie skóry, meszek (lanugo), karotenoza, trądzik, przebarwienia, łysienie telogenowe, łojotokowe zapalenie skóry, zaognione fałdy paznokci;
• Zaburzenia gospodarki wodnej i elektrolitowej: spadek stężenia potasu, wapnia, magnezu, glukozy, białka, fosforanów; zasadowica metaboliczna wskutek wymiotów.

Jadłowstręt po COVID-19

Pandemia wirusa COVID-19 niewątpliwie wpłynęła na zdrowie psychiczne ogółu społeczeństwa. Osoby, u których wcześniej zdiagnozowano zaburzenia psychiczne, takie jak jadłowstręt mogą być bardziej podatne na rozwinięcie lub nawrót choroby. Powodem może być pojawienie się nowych czynników stresogennych o podłożu psychologicznym. Nie jest pewne, w jakim stopniu czynniki genetyczne oraz szlaki biologiczne odpowiadające za odpowiedź immunologiczną i zaburzenia odżywiania są ze sobą powiązane.

Przypuszcza się, że problemy jelitowe występujące w przebiegu zakażenia wirusem SARS COV-2 mogą przyczyniać się do rozwoju tego typu zaburzeń. Zmiany mikroflory jelitowej mogą inicjować odpowiedź immunologiczną organizmu i zakłócać zachowania żywieniowe. Dostępne, lecz jeszcze ograniczone dane naukowe sugerują, że pojawienie się wirusa negatywnie wpłynęło na stan zdrowotny osób dotkniętych problemem zaburzeń odżywiania. Dalsze badania będą zmierzać do ustalenia związku pomiędzy zakażeniem wirusem SARS COV-2 a zwiększeniem liczby chorych cierpiących na jadłowstręt psychiczny.

Mgr Karolina Hejnar