Ostre zapalenie trzustki – przyczyny, objawy oraz leczenie choroby

Trzustka jest niezwykle ważnym organem w organizmie człowieka, ponieważ jej funkcje: trawienna i hormonalna, są kluczowe dla utrzymania prawidłowego poziomu glukozy we krwi i skutecznego trawienia pokarmów. Zaburzenia w jej pracy, takie jak cukrzyca czy zapalenie trzustki, mogą prowadzić do poważnych problemów zdrowotnych, również zagrażających życiu. 

Ostre zapalenie trzustki

Ostre zapalenie trzustki (OZT) to nagły, intensywny stan zapalny występujący w tym organie, podczas którego dochodzi do aktywacji enzymów trzustkowych bezpośrednio w komórkach tego narządu. W normalnych warunkach enzymy trzustkowe są produkowane w formie nieaktywnej i aktywują się dopiero w jelicie cienkim, gdzie uczestniczą w trawieniu pokarmów. W przypadku OZT, enzymy te ulegają przedwczesnej aktywacji wewnątrz trzustki, co prowadzi do procesu „samotrawienia” tkanki trzustkowej. Proces ten wywołuje intensywną reakcję zapalną, uszkodzenie komórek i uwalnianie enzymów do otaczających tkanek. 

Ostre zapalenie trzustki przebiega w kilku stadiach: początkowym, w którym aktywowane są enzymy, średniozaawansowanym, charakteryzującym się rozprzestrzenieniem stanu zapalnego oraz zaawansowanym, gdzie może dojść do powikłań takich jak martwica trzustki, tworzenie ropni czy niewydolność narządowa.

Ostre zapalenie trzustki – przyczyny

Ostre zapalenie trzustki może być spowodowane przez różne czynniki. Do najczęstszych przyczyn należą:

• kamienie żółciowe,
• nadmierne spożycie alkoholu,
• infekcje (wirusowe i bakteryjne),
• urazy brzucha,
• hiperlipidemia (wysoki poziom lipidów, czyli cholesterolu i / lub trójglicerydów we krwi),
• hiperkalcemia (wysokie stężenia wapnia we krwi),
• niektóre leki (diuretyki, sterydy, leki przeciwnowotworowe),
• anomalie anatomiczne (wrodzone lub nabyte zmiany w budowie przewodów trzustkowych),
• zabiegi medyczne,
• powikłanie ECPW (endoskopowa cholangiopankreatografia),
• czynniki autoimmunologiczne,
• nosicielstwo mutacji w genie CFTR (heterozygoty).

Każda z tych przyczyn może wywołać mechanizmy, które prowadzą do przedwczesnej aktywacji enzymów trzustkowych wewnątrz narządu, co jest kluczowym czynnikiem w rozwoju ostrego zapalenia trzustki.

Ostre zapalenie trzustki – objawy

Ostre zapalenie trzustki objawia się nagłym, silnym bólem w nadbrzuszu, który często promieniuje do pleców i może nasilać się po jedzeniu. Inne objawy obejmują nudności, wymioty, gorączkę, przyspieszone tętno i wzdęcia. U niektórych pacjentów mogą również wystąpić objawy ogólnoustrojowe, takie jak osłabienie, spadek ciśnienia krwi i żółtaczka. Podsumowując objawy, które mogą wystąpić to:

• silny, nieustępujący ból brzucha,
• nudności i wymioty, 
• gorączka,
• przyspieszone tętno,
• wzdęcia i tkliwość brzucha,
• niedrożność lub porażenie jelit,
• żółtaczka (około 30% chorych).

Ostre zapalenie trzustki – diagnostyka

Rozpoznanie OZT opiera się na objawach klinicznych oraz wynikach badań laboratoryjnych i obrazowych do których należą:

Badania laboratoryjne:

• pełna morfologia krwi,
• amylaza i lipaza z krwi,
• białko C-reaktywne (CRP),
• elektrolity (sód i potas),
• pomiar stężenia glukozy z krwi,
• pomiar stężenia wapnia z krwi,
• panel wątrobowy (ALT, AST, bilirubina) z krwi,
• badanie moczu (podwyższony poziom amylazy w moczu)

Badania obrazowe

• Ultrasonografia (USG) jamy brzusznej – często pierwsze badanie obrazowe, może wykazać kamienie żółciowe, obrzęk trzustki lub wolny płyn w jamie brzusznej;
• tomografia komputerowa (CT) z kontrastem – bardzo dokładne badanie pozwalające ocenić stopień uszkodzenia trzustki, obecność martwicy lub ropni;
• rezonans magnetyczny (MRI) – może być użyteczny w ocenie trzustki i dróg żółciowych, szczególnie w przypadku pacjentów, u których CT jest przeciwwskazane;
• endoskopowa cholangiopnakreatografia wsteczna (ERCP) – może być stosowana zarówno diagnostycznie, jak i terapeutycznie, szczególnie jeśli kamienie żółciowe są przyczyną OZT.

Ostre zapalenie trzustki jest zazwyczaj rozpoznawane, gdy pacjent spełnia co najmniej dwa z trzech kryteriów:

• typowe objawy kliniczne (silny ból brzucha),
• podwyższony poziom enzymów trzustkowych (amylaza, lipaza) we krwi,
• wyniki badań obrazowych sugerujące zapalenie trzustki.

Ostre zapalenie trzustki – leczenie

Leczenie ostrego zapalenia trzustki w większości przypadków wymaga leczenia w szpitalu, szczególnie w przypadku średnio ciężkiego i ciężkiego zapalenia. Dożylne podawanie płynów jest kluczowe, aby zapobiec odwodnieniu i utrzymać równowagę elektrolitową. Stosowane są silne leki przeciwbólowe, aby złagodzić intensywny ból brzucha. Pacjent może być na czczo przez kilka dni, aby dać odpocząć trzustce i pracy układu pokarmowego. W miarę poprawy stanu zdrowia, wprowadzane są płynne diety, a następnie lekkostrawne pokarmy. Mogą zostać podane leki przeciwwymiotne, aby złagodzić nudności i wymioty. Antybiotyki stosowane są tylko w przypadku wystąpienia infekcji lub powikłań takich jak ropnie. Często konieczne jest monitorowanie i kontrola poziomu glukozy we krwi, szczególnie u pacjentów z cukrzycą lub hiperglikemią wywołaną zapaleniem trzustki.

W leczeniu przyczynowym stosuje się:

• usunięcie kamieni żółciowych,
• zalecenie zaprzestania spożywania alkoholu,
• leczenie operacyjne, w przypadku martwicy trzustki, ropni czy występowania przewlekłych powikłań jak torbiele rzekome trzustki.

Ostre zapalenie trzustki – rokowania i śmiertelność

Trzustka ma ograniczoną zdolność do regeneracji. W przypadku łagodnego do umiarkowanego zapalenia, trzustka może w pewnym stopniu zregenerować się i powrócić do normalnej funkcji. Jednak w ciężkich przypadkach, gdy dochodzi do martwiczego zapalenia trzustki lub trwałego uszkodzenia tkanki trzustkowej, zdolność do pełnej regeneracji jest ograniczona. Uszkodzenia mogą prowadzić do przewlekłych problemów zdrowotnych.

Śmiertelność pacjentów z ostrym zapaleniem trzustki zależy od ciężkości stanu oraz wystąpienia powikłań. Łagodne przypadki mają bardzo niską śmiertelność, wynoszącą mniej niż 1%, a choroba zazwyczaj ustępuje po usunięciu przyczyny zapalenie np. po usunięciu kamieni. 

Śmiertelność w ostrym zapaleniu trzustki (około 10%) wynika głównie z ciężkiego przebiegu i powikłań, takich jak:

• martwicze zapalenie trzustki – zakażenie martwiczej tkanki trzustki prowadzi do sepsy, co znacznie zwiększa ryzyko śmierci,
• niewydolność wielonarządowa – może obejmować niewydolność oddechową, niewydolność nerek, wstrząs septyczny oraz niewydolność wątroby,
• powikłania infekcyjne – ropnie i zakażenia wewnątrzbrzuszne mogą prowadzić do sepsy,
• wstrząs hipowolemiczny – wynikający z masywnej utraty płynów do jamy brzusznej oraz z miejscowego i systemowego stanu zapalnego.

Ostre zapalenie trzustki – dieta

Dieta odgrywa kluczową rolę w rekonwalescencji pacjentów z ostrym zapaleniem trzustki oraz w zapobieganiu nawrotom. W okresie ostrego zapalenia pacjenci przez pewien czas mogą być na czczo, aby odpocząć trzustce i zminimalizować produkcję enzymów trzustkowych. W tym czasie zapewnia się dożylne podawanie płynów i elektrolitów, co gwarantuje nawodnienie i dostarczenie niezbędnych substancji odżywczych. Po ustąpieniu ostrych objawów stopniowo wprowadza się przezroczyste płyny, takie jak bulion, woda, rozcieńczone soki owocowe, galaretki. Następnie można wprowadzić półpłynne produkty, takie jak kleik ryżowy, zupki kremy, kisiele i lekkie jogurty.

Dieta lekkostrawna powinna zawierać niską ilość tłuszczu, aby zmniejszyć obciążenie trzustki, dlatego warto wybierać chude mięsa, takie jak kurczak bez skóry, indyk czy ryby oraz niskotłuszczowe produkty mleczne. W początkowej fazie rekonwalescencji należy unikać produktów bogatych w błonnik, takich jak surowe warzywa, owoce ze skórką, orzechy i nasiona, a w miarę poprawy można stopniowo wprowadzać błonnik. Zaleca się spożywanie małych, częstych posiłków (5-6 razy dziennie), aby nie przeciążać trzustki. Powrót do normalnej diety powinien odbywać się stopniowo, obserwując reakcję organizmu i unikając jedzenia, które powoduje dyskomfort lub objawy trawienne. Pacjenci powinni całkowicie unikać spożywania alkoholu i palenia papierosów, ponieważ może on wywołać nawrót zapalenia trzustki ora wysokoprzetworzonych potraw typu fast food, pikantnych potraw, cukru, słodyczy, ciast oraz słodkich napojów.

Podsumowanie – FAQ

Jaka jest przyczyna ostrego zapalenia trzustki? 

Przyczyną ostrego zapalenia trzustki jest uszkodzenie komórek trzustkowych, które uwalniają enzymy powodujące uszkodzenie tkanki trzustkowej. Główne przyczyny mogące wywołać ten stan to kamienie żółciowe blokujące przewód trzustkowy oraz nadmierne spożycie alkoholu.

Jak powinna wyglądać dieta po ostrym zapaleniu trzustki? 

Dieta po ostrym zapaleniu trzustki powinna być lekkostrawna z niską ilością tłuszczu, aby zmniejszyć obciążenie trzustki, dlatego powinna zawierać chude mięsa, niskotłuszczowe produkty mleczne, lekkie pieczywo. Spożycie alkoholu oraz palenie papierosów powinno być całkowicie wyeliminowane.

Na czym polega leczenie ostrego zapalenia trzustki? 

Leczenie ostrego zapalenia trzustki polega na usunięciu przyczyny zapalenia np. usunięciu kamieni, opanowaniu infekcji, monitorowaniu stężenia glukozy we krwi, nawodnieniu pacjenta. Pacjenci często są hospitalizowani.

Jak wygląda życie po ostrym zapaleniu trzustki? Na co należy uważać? 

Po ostrym zapaleniu trzustki życie pacjenta wymaga wprowadzenia zmian w stylu życia i diecie, aby zapobiec nawrotom choroby. Kluczowe jest stosowanie diety niskotłuszczowej i lekkostrawnej oraz unikanie tłuszczu, fast foodów i alkoholu. Pacjenci powinni również monitorować stan zdrowia poprzez regularne wizyty kontrolne u lekarza raz profilaktyczne badania krwi.

Jakie są najczęstsze powikłania po ostrym zapaleniu trzustki?

Najczęstsze powikłania po ostrym zapaleniu trzustki obejmują rozwój pseudotorbieli trzustkowych, mogącymi powodować ból i infekcje, martwica trzustki, sepsa oraz przewlekłe zapalenie trzustki. Długotrwałe problemy z kontrolą glikemii mogą prowadzić do cukrzycy.

Dr n.med. Iwona Chromik