Zaburzenia smaku: brak smaku, osłabienie smaku - jakie mogą być przyczyny?

Zaburzenia smaku to brak lub nieprawidłowe odczuwanie smaku. Jest to często występujący problem medyczny, który może wpłynąć na jakość życia pacjenta. Osłabienie lub brak wyczuwalnego smaku może prowadzić do zmniejszenia apetytu, nieprawidłowych nawyków żywieniowych oraz problemów zdrowotnych związanych z niedoborem składników odżywczych. Mimo pozornie błahej natury, problemy z zaburzeniami smaku mogą mieć poważne konsekwencje dla pacjentów.

Wrażenia smakowe – zmysł smaku

Smak to zmysł, który umożliwia ludziom analizowanie chemiczne substancji, które trafiają do naszej jamy ustnej. W ciągu tysiącleci smak pomagał organizmom ludzkim unikać pokarmów, które były toksyczne lub zabójcze, co wpłynęło na ich przetrwanie. Ponadto, dla ludzi smakowanie pozwala na personalizację naszych upodobań kulinarnych. Dzięki niemu możemy rozpoznać nieświeże lub zepsute produkty spożywcze, co chroni nas przed niebezpiecznymi zatruciami pokarmowymi.

Zainteresowanie naukowe zmysłem smaku zaczęło się pojawiać w XIX wieku w okresie rewolucji przemysłowej. Rozwijający się wówczas przemysł spożywczy wymusił poszukiwanie substancji poprawiających smak potraw. To od tamtego czasu zaburzenia smaku zaczęły mieć poważne znaczenie.

Zmysł smaku jest zaliczany do jednego z pięciu zmysłów u ludzi (obok wzroku, słuchu, węchu oraz czucia/dotyku). Zmysł ten zlokalizowany jest w jamie ustnej. Receptory smaku zlokalizowane są na języku, w obrębie podniebienia miękkiego, nagłośni i górnej części przełyku. Dostarczany do jamy ustnej produkt/pokarm najpierw musi zostać rozpuszczony za pomocą śliny na poszczególne substancje chemiczne. Receptory smaku są chemoreceptorami, które reagują na poszczególne związki chemiczne. W wyniku tego zdarzenia dochodzi do pobudzenia w neuronach czuciowych i przesyłania impulsu do mózgu. Sygnał ten dociera do półkul mózgowych trzema nerwami czaszkowymi: nerwem twarzowym (VII), nerwem językowo-gardłowym (IX) i nerwem błędnym (X). Odczucie bólu wywołany przez ostre potrawy jest przewodzony przez czuciowe gałęzie nerwu trójdzielnego.

Wrażenia smakowe są kombinacją pięciu podstawowych smaków:

• gorzkiego,
• słonego,
• słodkiego,
• kwaśnego,
• umami – smak kwasu glutaminowego.

Wrażenia smakowe nie są związane jedynie z jednym zmysłem – zmysłem smaku. Za percepcję smaku odpowiada również zmysł powonienia oraz jego prawidłowe funkcjonowanie. Nierzadko zdarza się, że zapominamy jak bardzo te dwa zmysły ze sobą są powiązane i jak jest istotne by w przypadku zaburzeń smaku zastanowić się nad poprawnym działaniem węchu. Szacuje się, że zapach odpowiada za około 80-90% smaku. Anosmia to termin medyczny określający brak zdolności do odczuwania zapachów. Anosmia spowodowana jest uszkodzeniem komórek węchowych, które nie są w stanie spełnić swojej funkcji wskutek urazu lub infekcji.

Zaburzenia smaku – rodzaje

Zaburzenia smaku to nie jest rzadkie zjawisko. Według statystyk, aż 15% osób dorosłych może doświadczyć problemów z odczuwaniem smaku. Wyróżnia się następujące zaburzenia smaku:

• ageuzja – całkowita utrata smaku
• hipogeuzja – upośledzone (zmniejszone) odczuwanie smaku – jednego lub więcej
• hipergeuzja – wzmożone odczuwanie smaku
• dysgeuzja – zaburzone postrzeganie smaku (słodkiego, kwaśnego, słonego, gorzkiego lub metalicznego) w odpowiedzi na bodziec smakowy
• kakogeuzja – odczuwanie przyjemnych smaków jako nieprzyjemnych (np. metalicznego lub spalenizny)
• antogeusia / phantoheuzja – odczuwanie nieprzyjemnego smaku spowodowane halucynacjami smakowymi, przy braku jakiegokolwiek bodźca (tzw. omamy smakowe)
• parageuzja – błędne odczuwanie bodźców smakowych
• aliageuzja – odczuwanie nieprzyjemnych wrażeń w trakcie odbierania bodźców smakowych

Brak smaku i węchu – przyczyny

Przyczyny w zaburzeniu smaku można podzielić na bezpośrednie oraz pośrednie.
W przypadku utraty smaku lub zmniejszenia odczuwania smaku istotne znaczenie mają czynniki wpływające na budowę struktur smakowych oraz na ich prawidłowe funkcjonowanie. Niektóre przyczyny zaburzeń smaku prowadzą do przejściowych objawów, podczas gdy inne mogą prowadzić do trwałego utraty zmysłu smaku u pacjentów.

• Do przyczyn bezpośrednich upośledzających odczuwanie smaku należą palenie tytoniu oraz niektóre toksyny, w tym alkohol etylowy. Substancje te upośledzają odczuwanie smaku poprzez blokowanie receptorów smakowych.
• Upośledzenie smaku może towarzyszyć również infekcjom górnych dróg oddechowych.
• Miejscowe stany zapalne błony śluzowej jamy ustnej i języka wpływają na zaburzoną percepcję kubków smakowych, natomiast choroby ślinianek zmniejszają ilość wydzielanej śliny, która jest potrzebna do rozkładu pokarmu na poszczególne substancje chemiczne. Niewystarczające nawilżenie receptorów smakowych upośledza ich funkcję i w konsekwencji zaburza percepcję smaku.
• Wpływ na prawidłowe funkcjonowanie zmysłu smaku mają także problemy stomatologiczne, stosowanie protez zębowych oraz niedostateczna higiena jamy ustnej.
• Spaczenie smaku może również być związane z chorobą refluksową przełyku, gdzie treść żołądkowa cofa się do przełyku. Schorzenie to związane jest nie tylko z zaburzeniem połykania czy bólem przy połykaniu. Po pewnym czasie towarzysząca nadkwasota oraz kwaśna treść żołądka odbijana do przełyku odbiera radość z odczuwania smaków oraz ich prawidłową percepcję. Podobny mechanizm występuje w przebiegu stanów zapalnych żołądka i jelit.
• Wiele leków wpływa na zaburzenia smakowe – między innymi leki moczopędne, hormony, inhibitory konwertazy angiotensyny, niektóre antybiotyki. Zasadą niekorzystnego działania tych leków jest zmniejszanie stężenia cynku w surowicy, od którego uzależniona jest poprawna percepcja smaku. W przypadku gdy zbyt mała ilość cynku w surowicy krwi spowodowana jest małą podażą tego związku w żywności, również można zaobserwować zaburzenie smaku spożywanych pokarmów.
• Choroby laryngologiczne (zmiany zapalne w uchu środkowym oraz zabiegi chirurgiczne na uchu środkowym) mogą powodować uszkodzenie struny bębenkowej. To z kolei wiąże się z uszkodzeniem odgałęzienia nerwu twarzowego, doprowadzając do zaburzenia przekazania sygnału do mózgu niosącego informację o percepcji smaku. Każde uszkodzenie nerwów odpowiedzialnych za przekazanie impulsów smakowych do mózgu związane jest z upośledzeniem zmysłu smaku. Kiedy nerw twarzowy ulega uszkodzeniu, co prowadzi do osłabienia mięśni twarzy, często pojawia się brak odczuwania smaku na języku po stronie, gdzie nastąpiło uszkodzenie. Zwykle, zaburzenia smaku w wyniku urazu występują rzadko i często towarzyszą im zaburzenia węchu. Warto zaznaczyć, że powrót do normalnego odczuwania smaku jest bardziej prawdopodobny niż powrót do normalnego odczuwania węchu.
• Podczas chorób wirusowych dotyczących górnych dróg oddechowych, możliwe są zaburzenia węchu i smaku. Objawy te często występują u pacjentów z COVID-19 i pojawiają się we wczesnym stadium choroby, z częstotliwością większą niż w przypadku innych infekcji. U niektórych osób są to pierwsze objawy zakażenia. Niemniej jednak, wydaje się, że u osób zakażonych wariantem Omikron występują rzadziej niż u tych zakażonych innymi wariantami wirusa.

Zaburzenia węchu i smaku związane z zakażeniem COVID-19 mogą trwać różnie długo, czasem nawet po ustąpieniu innych objawów oddechowych. Według badań, u pacjentów z łagodnym przebiegiem choroby, czas trwania tych zaburzeń wynosi zwykle około 10 dni, a u większości chorych całkowicie ustępują one w ciągu 4 tygodni od rozpoznania. Niemniej jednak, niektóre badania obserwacyjne wskazują, że zaburzenia węchu i smaku mogą się utrzymywać dłużej, a około 1/3 pacjentów zgłasza jedynie niewielką poprawę węchu i smaku 40 dni po rozpoznaniu, a 5% chorych nie odczuwa żadnej poprawy. Niemniej jednak, po 180 dniach od zachorowania, prawie wszyscy pacjenci odzyskują prawidłowy smak i węch.

Do najczęstszych stanów prowadzących do zaburzenia odczuwania smaku można dodać:

• przebycie radioterapii w obrębie głowy lub szyi,
• urazy głowy,
• zaburzenia węchu,
• utratę komórek odbierających bodźce smakowe, związaną z wiekiem,
• zaburzenia hormonalne (np. cukrzyca, niedoczynność tarczycy, zespół Cushinga czy hipogonadyzm),
• zmiany hormonalne związane z ciążą,
• niedobory cynku, witaminy A, B2,
• infekcje bakteryjne, wirusowe oraz nowotwory gardła i jamy ustnej,
• zaburzenia neurologiczne (udar mózgu, choroba Parkinsona, stwardnienie rozsiane),
• schorzenia ślinianek oraz zaburzenia wydzielania śliny (np. zespół Sjögrena),
• stany zapalne i porażenie nerwów (porażenie Bella, zespół Ramsaya-Hunta, choroba Guillaina-Barrégo, borelioza).

Brak smaku i węchu – diagnoza

W diagnostyce zaburzeń smaku kluczowe znaczenie ma wywiad lekarski, który koncentruje się na przeszłości zdrowotnej pacjenta, aby ustalić potencjalne przyczyny problemu. Specjaliści otolaryngologii zajmują się diagnozowaniem i leczeniem tych zaburzeń, a jednym z kluczowych elementów diagnostyki jest badanie jamy nosowej, ponieważ zaburzenia węchu mogą wpłynąć na odczuwanie smaku. W niektórych przypadkach zaburzenia smaku pojawiają się jako jedyna dolegliwość pacjenta, co wymaga przeprowadzenia rozszerzonej diagnostyki, w tym badań obrazowych struktur głowy i szyi w celu wykluczenia procesów patologicznych w obrębie ośrodkowego układu nerwowego.

Do tej pory nie udało się opracować skutecznych metod leczenia zaburzeń smaku. Wszelkie działania mają na celu wyeliminowanie odwracalnych przyczyn zaburzenia smaku.

Ile trwa utrata węchu i smaku?

Odzyskanie smaku zależy w głównej mierze czy przyczyna jest odwracalna czy też nie. Receptory smakowe mają zdolność do regeneracji, która średnio następuje w przeciągu 4 miesięcy po ustaniu czynnika zaburzającego percepcję smaku. W przypadku utraty węchu, zdarzają się sytuacje w których komórki węchowe mogą odzyskać swoją funkcję. Trwa to około 30 dni, tyle czasu zajmuje regeneracja i powstanie nowych neuronów.

Należy pamiętać, że nie wszystkie sytuacje kliniczne pozwalają na pełne lub nawet częściowe odzyskanie zmysłu powonienia oraz smaku. Wiele przyczyn jest jednak odwracalnych, a także istnieje wiele metod na poprawę odczuwania smaku.

Autor: Mgr Agnieszka Nowak

Bibliografia:

1. An evolutionary perspective on food review and human taste. Breslin P.A.S. Curr. Biol. 2013, 23 (9).
2. Neurologiczne aspekty zaburzeń smaku. Sienkiewicz- Jarosz H., Bieńkowski P. Neurologia po Dyplomie 2012, 7 (5), 61-66.
3. Zaburzenia smakowe – dysgeusia. Bałczewska E., Nowak A. Borgis – Nowa Stomatologia 2000, 1-2, 3-8.
4. Cellular mechanisms of taste transduction. Herness M.S., Gilbertson T.A. Annu. Rev. Physiol. 1999, 61, 873-900.
5. Leopold D.: Disorders of taste and smell. http://emedicine.medscape.com/ article/861242-overview.