Zespół Kartagenera – co to za choroba?

Zespół Kartagenera to rzadka choroba genetyczna, dla której charakterystyczna jest triada objawów: przewlekłe zapalenie zatok przynosowych, rozstrzenie oskrzeli oraz odwrotne położenie narządów wewnętrznych (łac. situs inversus). Choć objawy zespołu Kartagenera mogą występować już od urodzenia, rozpoznanie go często bywa opóźnione ze względu na niespecyficzny przebieg i podobieństwo do częstszych chorób układu oddechowego. Dowiedz się więcej na temat tej choroby.

Zespół Kartagenera – przyczyny i mechanizm 

Zespół Kartagenera ma podłoże genetyczne i dziedziczy się w sposób autosomalny recesywny. Oznacza to, że choroba rozwija się tylko wtedy, gdy dziecko odziedziczyło wadliwy gen od obojga rodziców. Do tej pory zidentyfikowano kilkadziesiąt genów, których mutacje prowadzą do rozwoju pierwotnej dyskinezy rzęsek, w tym m.in. DNAH5, DNAI1, CCDC39, CCDC40 czy LRRC6. Mutacje te powodują nieprawidłową budowę lub całkowity brak struktur odpowiedzialnych za ruch rzęsek (takich jak ramiona dyneinowe), co prowadzi do zaburzeń ich motoryki.

Rzęski to mikroskopijne wypustki komórkowe pokrywające m.in. komórki nabłonka dróg oddechowych czy jajowodów. W prawidłowych warunkach ich skoordynowany ruch pozwala na usuwanie śluzu, drobnoustrojów i zanieczyszczeń z dróg oddechowych. W przypadku zespołu Kartagenera rzęski nie poruszają się prawidłowo lub są nieruchome, co prowadzi do zalegania wydzieliny, nawracających infekcji i stopniowego uszkodzenia tkanek. Dodatkowo zaburzona funkcja rzęsek w czasie rozwoju embrionalnego skutkuje odwróceniem położenia narządów wewnętrznych u około 50% chorych.

Objawy kliniczne zespołu Kartagenera

Objawy ze strony układu oddechowego

Obraz kliniczny zespołu Kartagenera wynika przede wszystkim z przewlekłego upośledzenia oczyszczania dróg oddechowych. Objawy pojawiają się wcześnie, często już w okresie noworodkowym lub niemowlęcym, a ich nasilenie zwiększa się wraz z wiekiem, zwłaszcza przy braku odpowiedniego leczenia. Najbardziej charakterystyczny objaw ze strony dróg oddechowych to przewlekły, wilgotny kaszel związany z zaleganiem wydzieliny. Kaszel nasila się rano i po wysiłku. Przewlekłe zapalenie zatok przynosowych, często z obecnością wydzieliny ropnej, uczuciem zatkanego nosa i upośledzeniem węchu, to powszechny problem zgłaszany przez chorych z zespołem Kartagenera.

📌 Masz żółty katar? Sprawdź, co go powoduje.

Chorzy zmagają się z nawracającymi infekcjami dróg oddechowych, w tym z zapaleniem oskrzeli, płuc, a także ucha środkowego, które może prowadzić do niedosłuchu przewodzeniowego. Typowe jest u nich rozstrzenie oskrzeli. Oznacza ono przewlekłe rozszerzenie i uszkodzenie ścian oskrzeli, prowadzące do gromadzenia się wydzieliny, przewlekłego stanu zapalnego i trudności w oddychaniu. U niektórych pacjentów występują polipy nosa, które utrudniają oddychanie.

Situs inversus totalis

Odwrócenie położenia narządów wewnętrznych występuje u około połowy chorych i jest często przypadkowo wykrywane podczas badań obrazowych. U takich pacjentów serce znajduje się po prawej stronie klatki piersiowej (tzw. dekstrokardia), a wątroba – po lewej stronie jamy brzusznej. Situs inversus sam w sobie nie powoduje objawów, ale jego obecność u pacjenta z nawracającymi infekcjami dróg oddechowych powinna budzić podejrzenie zespołu Kartagenera.

Objawy ze strony układu rozrodczego

W wyniku zaburzeń funkcji rzęsek w układzie rozrodczym mogą występować problemy z płodnością. U mężczyzn dochodzi do upośledzenia ruchliwości plemników (tzw. asthenozoospermia), które prowadzi zazwyczaj do bezpłodności. U kobiet rzęski w jajowodach, które odpowiadają za transport komórki jajowej, nie działają prawidłowo. Ich dysfunkcja skutkuje trudnościami z zajściem w ciążę, a także zwiększonym ryzykiem ciąży pozamacicznej.

Diagnostyka zespołu Kartagenera

Rozpoznanie zespołu Kartagenera jest procesem wieloetapowym i często opóźnionym, ponieważ objawy kliniczne przypominają powszechniejsze choroby układu oddechowego, takie jak astma, przewlekłe zapalenie oskrzeli czy mukowiscydoza. Dlatego ogromne znaczenie ma wysoka czujność diagnostyczna, zwłaszcza w przypadku dzieci i młodych dorosłych z przewlekłymi, nawracającymi infekcjami dróg oddechowych i współistniejącym situs inversus.

Pierwszym krokiem w diagnostyce jest szczegółowy wywiad rodzinny i kliniczny, który powinien uwzględniać m.in. częstość infekcji górnych i dolnych dróg oddechowych, przewlekły mokry kaszel, zapalenia ucha środkowego, niepłodność (u dorosłych) oraz ewentualne odwrócenie położenia narządów wewnętrznych. Wskazówką bywa również przedłużona żółtaczka noworodkowa, zaburzenia oddychania po urodzeniu oraz trudności w karmieniu.

W badaniu przedmiotowym lekarz może zauważyć cechy przewlekłego stanu zapalnego nosa (przewlekły katar, polipy nosa), rzężenia nad polami płucnymi lub cechy niewydolności oddechowej. U pacjentów z dekstrokardią (sercem po prawej stronie) badanie osłuchowe wykazuje zwykle przesunięcie tonów serca, co skłania do wykonania dalszej diagnostyki obrazowej.

Badania radiologiczne stanowią istotny element potwierdzający podejrzenie zespołu Kartagenera. RTG klatki piersiowej ujawnia dekstrokardię, cechy rozstrzeni oskrzeli, pogrubienie ścian oskrzeli oraz obustronne zmiany zapalne. U osób z situs inversus obraz klatki piersiowej jest „lustrzanym odbiciem” prawidłowego układu narządów. Tomografia komputerowa (TK) wysokiej rozdzielczości pozwala na szczegółową ocenę struktury płuc i dróg oddechowych, wykazując obecność rozstrzeni oskrzeli, zwężenia oskrzeli, jak również zaleganie śluzu i zmiany zapalne. Tomografia zatok przynosowych często wykazuje cechy przewlekłego zapalenia zatok, hipoplazję zatok czołowych oraz obecność polipów.

Specjalistyczne laboratoria wykonują badania czynnościowe rzęsek, które mają istotne znaczenie w rozpoznaniu pierwotnej dyskinezy rzęsek, PCD (ang. primary ciliary dyskinesia). Badanie mikroskopowe ruchu rzęsek w czasie rzeczywistym (ang. High-Speed Video Microscopy Analysis) pozwala ocenić sposób i amplitudę ruchu rzęsek, ich częstotliwość i ewentualną nieruchomość. Materiał do badania uzyskuje się zazwyczaj z nabłonka nosa lub tchawicy. Transmisyjna mikroskopia elektronowa, TEM (ang. Transmission electron microscopy) umożliwia analizę ultrastruktury rzęsek. Najczęstsze nieprawidłowości to brak ramion dyneinowych (zewnętrznych bądź wewnętrznych) lub skrócenie rzęsek. Badanie to jest uważane za jeden ze „złotych standardów” w diagnostyce PCD. Pomiar stężenia tlenku azotu w wydychanym powietrzu z nosa (nNO, ang. nasal nitric oxide) u pacjentów z zespołem Kartagenera i innymi postaciami PCD pokazuje, że poziom nNO jest istotnie obniżony. To nieinwazyjne badanie, pomocne jako test przesiewowy, choć nie wystarcza do postawienia ostatecznego rozpoznania.

W ostatnich latach coraz większe znaczenie ma molekularna diagnostyka genetyczna, która pozwala na identyfikację mutacji w genach odpowiedzialnych za budowę i funkcję rzęsek. Badania wykonuje się zwykle z próbki krwi obwodowej. Wykrycie mutacji w takich genach jak DNAH5, DNAI1, CCDC39, CCDC40 czy RSPH4A stanowi potwierdzenie rozpoznania pierwotnej dyskinezy rzęsek. Diagnostyka genetyczna ma także znaczenie w kontekście poradnictwa rodzinnego, planowania ciąży i diagnostyki prenatalnej. Warto zaznaczyć, że nie u wszystkich chorych udaje się wykryć mutację w znanych genach – u części przyczyna pozostaje niewyjaśniona. Mimo to diagnostyka genetyczna jest obecnie zalecana w każdym przypadku podejrzenia PCD jako element kompleksowego podejścia do rozpoznania.

Zespół Kartagenera należy różnicować z innymi chorobami przebiegającymi z nawracającymi infekcjami dróg oddechowych, takimi jak:

• mukowiscydoza – w której także występują rozstrzenie oskrzeli, ale często towarzyszy jej obecność stolców tłuszczowych, zaburzenia trzustkowe i dodatni test potowy;
• niedobory odporności – np. zespół Gooda, niedobory przeciwciał klasy IgA lub IgG, które mogą dawać podobne objawy;
• astma oskrzelowa i przewlekłe zapalenie oskrzeli – mają podobne objawy, ale inne podłoże patofizjologiczne.

Rokowanie i jakość życia

Zespół Kartagenera to przewlekła i postępująca choroba, ale przy odpowiednim leczeniu objawowym możliwe jest utrzymanie dobrej jakości życia przez wiele lat. Istotne znaczenie ma regularna opieka specjalistyczna, wczesne rozpoznanie infekcji oraz dbałość o codzienną fizjoterapię. U pacjentów z zaawansowanymi zmianami w płucach może być konieczne rozważenie przeszczepu płuc, jednak dotyczy to rzadkich, skrajnych przypadków.

Opracowanie: dr n. o zdr. Olga Dąbska

Konsultacja merytoryczna: lek. Wiktor Trela