Zespół niespokojnych nóg – poznaj objawy i sposoby leczenia. Czy istnieją pomocne domowe sposoby? 

Choroba niespokojnych nóg jest schorzeniem neurologicznym zbyt rzadko diagnozowanym, a przez to wiele osób jest zmuszonych borykać się z uciążliwymi dolegliwościami. Zaburzenia snu, nieprzyjemne, a nawet bolesne odczucia w nogach i przymus ich poruszania to najważniejsze z nich. Pewne sytuacje sprzyjają rozwojowi tego schorzenia jak ciąża czy niedobór żelaza. 

Syndrom niespokojnych nóg

Zespół niespokojnych nóg, RLS (ang. restles legs syndrome) to zaburzenie ruchowe ujawniające się nocą lub w trakcie odpoczynku, które polega na odczuwaniu nieprzyjemnego mrowienia, drętwienia, swędzenia podudzi i zmuszające do poruszania nogami. Przynosi to chwilową ulgę, jednak nieprzyjemne odczucia powracają po zaprzestaniu ruchu i niekiedy zmuszają do wstania z łóżka lub fotela i zrobienia kilku kroków. Mogą temu towarzyszyć okresowe ruchy kończyn określane jako PLMS (ang. periodic limb movement of sleep), polegające na mimowolnym wykonywaniu powtarzających się, regularnych ruchów (drgań, szarpnięć) nóg, opisywanych przez osoby bliskie jako „kopanie przez sen”.

Zespół niespokojnych nóg – objawy

Objawy zespołu niespokojnych nóg mogą się również pojawić w trakcie dłuższego przebywania w jednej pozycji, np. w trakcie jazdy samochodem czy w kinie. Częściej pojawiają się późnym popołudniem lub w nocy.

Występujące objawy przyczyniają się do pogorszenia snu oraz wypoczynku, utrudniają zasypianie lub powrót do snu po przebudzeniu. To z kolei prowadzi do uczucia wyczerpania i zmęczenia w ciągu dnia a także problemów z koncentracją i uwagą.

Zwykle te nieprzyjemne odczucia dotyczą kończyn dolnych i występują symetrycznie, jednak zdarzają się również, że dolegliwości obejmują kończyny górne lub mogą obejmować tylko jedną stronę ciała.

Zespół niespokojnych nóg dotyka osoby w każdym wieku, z niewielką przewagą kobiet. Szacuje się, że schorzenie to dotyczy nawet 5-8% społeczeństwa, jednak jest rzadko rozpoznawane przez lekarzy. Istnieją grupy ryzyka w których występowanie jest częstsze, a są to:

• osoby w podeszłym wieku,
• kobiety w ciąży,
• osoby z niedokrwistością z niedoboru żelaza,
• osoby z niewydolnością nerek.

Choroba ma charakter przewlekły a objawy nasilają się z wiekiem. Dolegliwości mogą nie pojawiać się codziennie. Mogą występować okresy remisji, gdy przez pewien czas zwykle przez kilka tygodni lub miesięcy nie występują w ogóle. Tak się zwykle dzieje na początku choroby, jednak w miarę upływu czasu objawy trwają dłużej i pojawiają się częściej.

Zespół niespokojnych nóg – przyczyny

Przyczyny choroby nie są dokładnie poznane. Związana jest ona z dziedzicznymi zaburzeniami w układzie dopaminergicznym (to struktury związane z produkcją i przekaźnictwem dopaminy w mózgu) i w mózgowym metabolizmie żelaza. Dopamina jest neuroprzekaźnikiem wpływającym na koordynację i napięcie mięśni, natomiast żelazo bierze udział w syntezie dopaminy.

Wyróżniono postać pierwotną, w której wykazane jest występowanie rodzinne; u 40-60% pacjentów schorzenie to występuje u krewnych pierwszego stopnia. W tej postaci brak jest uchwytnych odchyleń w wynikach badań. Postać wtórna natomiast rozwija się na tle innych chorób i stanów:

• w niedoborze żelaza i magnezu,
• niedokrwistości z niedoboru żelaza,
• niewydolności nerek,
• polineuropatiach (uszkodzenie nerwów),
• w chorobie Parkinsona,
• w ciąży, szczególnie w ostatnim trymestrze,
• podczas nadużywania alkoholu, nikotyny, kofeiny,
• przy stosowaniu leków: przeciwpsychotycznych, przeciwdepresyjnych, przeciwpadaczkowych, przeciw nudnościom, po nagłym odstawieniu leków nasennych lub benzodiazepin.

Ryzyko pojawienia się RLS wzrasta również przy współwystępowaniu przewlekłych schorzeń, takich jak: choroba sercowo-naczyniowa, cukrzyca, nadciśnienie tętnicze.

Z drugiej strony uciążliwość objawów pogarszających komfort psychiczny czy zaburzenia snu, które skutkiem jest przewlekłe zmęczenie, może prowadzić do pogorszenia stanu psychicznego, stanów depresyjnych, rozwoju nadciśnienia czy chorób sercowo-naczyniowych.

Objawy zespołu niespokojnych nóg – kryteria rozpoznania

• Uczucie przymusu poruszania nogami, występujące z innymi symptomami opisywanymi jako: swędzenie, mrowienie, drętwienie, kłucie, rozdzieranie, uczucie „prądu”. Czasami określenie charakteru odczuwanych dolegliwości bywa kłopotliwe dla osoby nimi dotkniętej, stąd tyle możliwych opisów. Objawy obejmują zwykle przednią powierzchnię podudzi, chociaż być również odczuwane na udach czy biodrach. Mogą obejmować kończyny górne czy tułów, zwykle występują obustronnie chociaż mogą też występować jednostronnie czy pojawiać się naprzemiennie.
• Objawy ustępują pod wpływem ruchu, poruszanie kończyna powoduje zniesienie objawów, ale tylko do momentu zaprzestania ruchu. Nasilenie ruchów jest różne: od masowania, pocierania nogą o nogę aż do przymusu chodzenia. Im bardziej zaawansowana postać, tym większa intensywność ruchów konieczna do złagodzenia dolegliwości.
• Objawy pojawiają się lub nasilają w trakcie spoczynku, unieruchomienie jest problematyczne zwłaszcza w miejscach publicznych. Sama świadomość, że wypada siedzieć nieruchomo może nasilać objawy, w trakcie przebywania w pozycji leżącej lub siedzącej wykonywanie zadań wymagających wysiłku umysłowego pomaga łagodzić objawy.
• Objawy pojawiają się wieczorem lub w nocy, w ciągu dnia nie występują, swój początek mają wieczorem, a maksymalne nasilenie uzyskują w czasie zasypiania. W postaci zaawansowanej ten rytm dobowy zanika i dolegliwości występują w ciągu całego dnia.

Z tymi dolegliwościami związane są również:

• trudności w zasypianiu, wybudzenia w ciągu nocy,
• trudności w przyjęciu relaksującej pozycji,
• obniżona koncentracja,
• brak energii w ciągu dnia,
• obniżony nastrój,
• bolesne skurcze mięśni.

Zespół niespokojnych nóg – diagnostyka

Diagnoza opiera się głównie na stwierdzeniu objawów klinicznych, natomiast do wykrywania postaci wtórnej wykorzystuje się:

• Badania laboratoryjne w celu stwierdzenia postaci wtórnej: morfologia krwi obwodowej z rozmazem, stężenie magnezu, żelaza i ferrytyny, parametrów oceniających pracę nerek (mocznik, kreatynina), poziom glukozy, aktywność aminotransferaz, poziom TSH.
• Badanie neurologiczne mające za zadanie wykluczenie polineuropatii, czyli stanu uszkodzenia wielu nerwów.
• Elektromiografię – badanie oceniające pobudliwość mięśni pod wpływem drażnienia nerwu impulsem elektrycznym.
• Neurografię – jest techniką oceniającą przewodnictwo impulsów w nerwach.
• Polisomnografię – badanie przebiegu snu, w trakcie snu badany podłączony jest do aparatury mierzącej czynność, serca, mózgu, mięśni, ruchy gałek ocznych, ruchy klatki piersiowej.

Lekarz zbiera również wywiad dotyczący historii rodzinnego występowania zaburzeń, przyjmowanych leków oraz rodzaju i charakteru występujących dolegliwości: czasu trwania, częstotliwości i nasilenia objawów, jak długo przebiega proces zasypiania, czy współwystępuje ból, czy występuje senność w ciągu dnia.

Zespół niespokojnych nóg u dzieci

Co ważne, zauważa się również RLS u dzieci. Objawy nie są tak nasilone jak u dorosłych, więc zwykle leczenie farmakologiczne jest rzadko stosowane z wyjątkiem uzupełnienia niedoborów żelaza. U dzieci występuje trudność w nazwaniu i zgłaszaniu dolegliwości, więc rozpoznanie RLS u dzieci zwłaszcza małych bywa trudne.

Głównym objawem są zaburzenia snu w postaci płytkiego i niespokojnego snu, trudności z zaśnięciem, częstych wybudzeń w nocy. Inne towarzyszące objawy to:

• mówienie przez sen,
• lęki nocne,
• bruksizm (zgrzytanie zębami),
• senność w ciągu dnia,
• trudności w koncentracji co może być mylone z ADHD.

Dolegliwości zwykle obejmują uda i podudzia.

Wystąpienie RLS może być poprzedzone występowaniem okresowych ruchów kończyn w nocy PLMS. Jeśli u dziecka występuje więcej niż 5 takich epizodów w na godzinę w czasie snu, powinno być diagnozowane w kierunku RLS.

Zespół niespokojnych nóg powinien być różnicowany z: bólem wzrostowym, zapaleniem stawów, bólem mięśni, nadwyrężeniem układu kostnego.

Postępowanie terapeutyczne polega na zapewnieniu prawidłowej higieny snu i uregulowaniu rytmu dobowego.

Zespół niespokojnych nóg – leczenie 

Jeśli dolegliwości mają małe nasilenie i nie wpływają znacząco na funkcjonowanie pacjenta nie stosuje się leczenia farmakologicznego. Leczenie rozpoczyna się, gdy objawy znacząco upośledzają codzienne funkcjonowanie chorego.

Na RLS nie ma leczenia przyczynowego, ale można łagodzić objawy. W postaci wtórnej leczy się schorzenie podstawowe będące przyczyną RLS.

Ponadto stosuje się leczenie objawowe:

• leki przeciwdrgawkowe – gabapentyna, pregabalina – zmniejszają nasilenie objawów, poprawiają sen, jednak ich stosowanie wiąże się z działaniami ubocznymi jak zawroty głowy, zmęczenie czy nadmierna senność;
• leki dopaminergiczne – ropinirol, pramipeksol, rotygotyna. Poprawa występuje bardzo szybko po rozpoczęciu leczenia, ale powinno być ono stosowane z dużą ostrożnością ze względu na zjawisko augmentacji, czyli paradoksalnego nasilenia objawów występującego przy długotrwałym stosowaniu;
• opioidy – metadon, kodeina, oksykodon, nalokson. Przy ich stosowaniu należy mieć na uwadze ich działania uboczne: zmęczenie, zaparcia, zaburzenia oddychania, ryzyko uzależnienia,
• preparaty żelaza – u osób z niedoborem żelaza i niskim stężeniem ferrytyny;
• psychoterapia – pomaga znaleźć sposoby radzenia sobie z objawami, złagodzić ich wpływ na sferę psychiczną.

Domowe sposoby na zespół niespokojnych nóg

• Higiena snu – unikanie intensywnego wysiłku fizycznego 4-6 godzin przed snem; umiarkowany wysiłek umysłowy przed snem; stałe godziny snu, bez drzemek w ciągu dnia; unikanie obfitych posiłków przed snem;
• rezygnacja z mocnej herbaty, kawy i alkoholu, szczególnie przed snem oraz tytoniu;
• ćwiczenia izometryczne;
• masaż kończyn dolnych;
• ciepłe kąpiele – pozwalają na rozluźnienie mięśni;
• techniki relaksacyjne, joga – pozwala na pozbycie się napięcia psychicznego, pomagają w zasypianiu;
• regularna aktywność fizyczna;
• ciepłe okłady na region ciała objęty dolegliwościami;
• suplementacja żelazem po konsultacji z lekarzem i pod kontrolą badań laboratoryjnych;
• suplementacja preparatami witamin z grupy B – to witaminy o korzystnym wpływie na układ nerwowy;
• suplementacja preparatami magnezu, witaminy D – są doniesienia, że niski poziom witaminy D może wiązać się z występowaniem RLS, jony magnezu natomiast działają korzystnie na układ nerwowy.

Jak żyć z RLS?

Zespół niespokojnych nóg to choroba przewlekła. Nie zawsze wskazane jest leczenie farmakologiczne oraz nie zawsze leczenie jest skuteczne. Trzeba nauczyć się radzić sobie z przykrymi objawami, wypracować własne sposoby na złagodzenie ich odczuwania. Oto kilka z nich:

• poinformuj rodzinę i znajomych o swojej przypadłości;
• nie walcz z przymusem poruszania kończynami, nie tłum chęci ruchu;
• znajdź angażujące zajęcie, które odwróci uwagę od objawów;
• prowadź dziennik, w którym można zapisać codzienne aktywności, dietę, ćwiczenia, odczuwane objawy;
• rozpocznij i zakończ dzień ćwiczeniami rozciągającymi, masażem;
• znajdź lub załóż grupę wsparcia, podziel się swoimi doświadczeniami z innymi.

Mgr Renata Grzelik