Gruczolak przysadki mózgowej - objawy oraz metody leczenia

Gruczolak przysadki mózgowej należy do najczęściej diagnozowanych nowotworów śródczaszkowych. Powstaje z komórek dokrewnych (produkujących hormony) przedniego płata przysadki i charakteryzuje się zespołem zmiennych objawów – od dolegliwości uciskowych do poważnych zaburzeń hormonalnych. Czym charakteryzuje się gruczolak przysadki mózgowej i czy stanowi zagrożenie dla zdrowia?

Przysadka mózgowa – funkcje w organizmie

Przysadka to mały gruczoł, położony w samym środku czaszki, stanowi centralną część układu hormonalnego człowieka. Reguluje pracę wielu gruczołów w całym organizmie, w tym tarczycy, kory nadnerczy, jąder i jajników. Guzy przysadki stanowią około 10% wszystkich pierwotnych nowotworów wewnątrzczaszkowych.

W ostatnim czasie, w związku z rozpowszechnieniem obrazowych metod diagnostycznych, zwiększyła się wykrywalność zmian rozrostowych w obrębie czaszki, także tych, które nie wywołują dostrzegalnych objawów i są określane jako „incydentaloma” (co oznacza – wykryte przypadkowo, bezobjawowe). Dotyczy to nawet 20% pacjentów.

Guz przysadki mózgowej – rodzaje

Przyczyny powstania guzów przysadki nie są dokładnie poznane. Pewna część nowotworów rozwija się na skutek mutacji genetycznych. Guzy przysadki to najczęściej łagodne gruczolaki, rzadko dają przerzuty do przestrzeni podpajęczynówkowej mózgu, wątroby, węzłów chłonnych lub płuc.

Ze względu na wielkość guza, gruczolaki przysadki dzieli się na:

• mikrogruczolaki przysadki mózgowej (< 10 mm) i
• makrogruczolaki przysadki mózgowej (> 10 mm).

Mikrogruczolaki występują częściej u kobiet, natomiast makrogruczolaki, częściej diagnozowane są u mężczyzn po 60. roku życia. Biorąc pod uwagę aktywność hormonalną, wyróżnia się: gruczolaki czynne (wydzielające jeden lub kilka hormonów) i nieczynne hormonalnie, tzw. guzy nieme.

Guzy czynne hormonalnie dzieli się, w zależności od rodzaju hormonu, który produkują na:

• prolaktynowe – (prolactinoma) wydzielają prolaktynę, PRL;
• somatotropowe – (somatotropinoma) wydzielają hormon wzrostu – somatotropinę, (GH, growth hormone);
• adrenokortykotropowe –wydzielają adrenokortykotropinę, ACTH, wywołują chorobę Cushinga;
• gonadotropowe – (gonadotropinoma) wydzielają – lutropinę i folikulotropinę – (LH, luteinizing hormone), (FSH, folicule stimulating hormon);
• tyreotropowe – wydzielają hormon stymulujący tarczycę (TSH, thyreotropin secreting hormone).

Gruczolak przysadki mózgowej – objawy

Gruczolaki wydzielające hormon wzrostu (GH) rozwijają się powoli. Często zostają rozpoznane po kilku latach od początku rozrostu nowotworowego. Objawy gruczolaka przysadki wynikają z ucisku na okoliczne tkanki oraz z wpływu hormonów wydzielanych przez guz na gruczoły dokrewne i cały organizm. U około 80% chorych mają charakter makrogruczolaka, manifestującego się objawami neurologicznymi.

Pierwsze dolegliwości obejmują zwykle okolice nerwu wzrokowego. Z powodu ucisku guza na skrzyżowanie wzrokowe pojawiają się problemy z widzeniem, ograniczenie pola widzenia, podwójne widzenie, opadanie powiek. Występują też zaburzenia snu i czuwania, odczuwania pragnienia i łaknienia, bóle oraz zawroty głowy, zaburzenia czucia okolicy twarzy. Symptomy te często mylnie diagnozowane są jako objawy psychiczne.

Objawy związane z działaniem hormonu wydzielanego przez gruczolaka są różnorakie, zależne od typu guza:

• prolaktinoma – to 50% przypadków gruczolaka, wywołuje zaburzenia miesiączkowania i mlekotok u kobiet, nadmierne owłosienie, utratę masy kostnej i zagrożenie osteoporozą, spadek libido i powiększenie gruczołów sutkowych u mężczyzn;
• gruczolak wydzielający hormon wzrostu (GH) – jeśli zaczyna rozwijać się w wieku dziecięcym wywołuje gigantyzm, u dorosłych – objawy akromegalii, (powiększenie dłoni i stóp, kości żuchwy oraz języka, pogrubienie rysów twarzy, nadmierną potliwość, obniżenie barwy głosu, cukrzycę, nadciśnienie tętnicze, ból stawów i utratę masy kostnej, a w konsekwencji osteoporozę, osłabienie mięśni, kardiomiopatię przerostową – zwykle przerost lewej komory serca, a także bezdech senny;
• gruczolak wydzielający ACTH – wywołuje objawy choroby Cushinga, nadczynność nadnerczy, czego symptomem są otyłość, zaokrąglenie twarzy, trądzik, rozstępy, osteoporoza, nadciśnienie tętnicze, cukrzyca, nadmierne owłosienie u kobiet, zaburzenia miesiączkowania, osłabienie mięśni, szczupłość kończyn, bóle kości, obniżona odporność organizmu;
• gruczolak wydzielający TSH – wywołuje nadczynność tarczycy, chudnięcie, nadmierną potliwość, osłabienie, przyspieszone bicie serca, nerwowość, trudności z koncentracją, drżenie rąk, zaparcia i biegunki, wypadanie włosów, łamliwość paznokci, zaburzenia miesiączkowania, niepłodność, swędzące zmiany skórne;
• guz gonadotropowy nie jest aktywny, nie wydziela hormonów, ale może prowadzić do niewydolności przysadki.

Gruczolak przysadki mózgowej – diagnostyka

Poza wykonaniem badań obrazowych mózgu, rozpoznanie gruczolaka, wymaga wykonania badań hormonalnych, takich jak:

• prolaktyna,
• TSH, fT4,
• kortyzol,
• gonadotropiny: FSH i LH,
• hormon adrenokortykotropowy – ACTH

W chorobie Cushinga zaleca się wykonać badania pomocnicze:

• Test hamowania deksametazonem,
• Test stymulacji kortykoliberyną,
• Wzrost wydzielania adrenokortykotropiny i kortyzolu w surowicy,
• Wzrost wydalania wolnego kortyzolu w moczu.

Hiperprolaktynemia a gruczolak przysadki mózgowej

W sytuacji, w której wyniki badań laboratoryjnych wskazują na hiperprolaktynemię, badania obrazowe wykluczają zmiany w postaci gruczolaka przysadki mózgowej, ale także pacjentowi nie towarzyszą objawy podwyższonego stężenia prolaktyny we krwi (wydłużenie lub zahamowanie cykli miesiączkowych, brak owulacji/ zaburzenia płodności, mlekotok, ból głowy, zaburzenia wzroku) należy rozważyć oznaczenie stężenia makroprolaktyny we krwi. Makroprolaktyna to kompleks jednej lub wielu cząsteczek prolaktyny z immunoglobuliną typu IgG, która nie wykazuje żadnej aktywności biologicznej w organizmie (ma niskie powinowactwo do receptorów dla prolaktyny, nie zaburza ujemnego sprzężenia zwrotnego). Obecność makroprolaktyny bardzo istotnie wpływa na wyniki badania stężenia prolaktyny, znacznie je zawyżając. Makroprolaktynemię można podejrzewać w przypadku, kiedy wdrożone leczenie mające na celu obniżenie stężenia prolaktyny nie przynosi oczekiwanych rezultatów.

Gruczolak przysadki mózgowej – leczenie

Leczenie guzów przysadki jest wielokierunkowe. Obejmuje hormonoterapię i postępowanie operacyjne, czasem też radioterapię. Wybór strategii zależy od rodzaju guza, czy jest hormonalnie czynny czy nie, czy stwarza zagrożenie np. utratą wzroku. W przypadku guzów nieaktywnych hormonalnie, decydującym kryterium jest rozmiar.

W przypadku gruczolaków produkujących prolaktynę, leczenie operacyjne podejmuje się rzadko, ponieważ dobrze reagują na farmakoterapię.

Mikrogruczolaki przysadki – leczenie

Dobre efekty leczenia operacyjnego – wyleczenie trwałe, osiąga się w przypadku gruczolaków małych rozmiarów, wydzielających hormon wzrostu (GH) oraz mikrogruczolaków, wydzielające kortykotropinę (ACTH). W przypadku pozostałych gruczolaków skuteczność terapii skojarzonej – farmakoterapia plus leczenie operacyjne, nie jest pełna. Nawroty gruczolaka przysadki pojawiają się zwykle w okresie 4–8 lat po resekcji guza.

Radioterapia jest alternatywą dla leczenia operacyjnego, gdy okazuje się ono nieskuteczne lub niemożliwe.

W leczeniu operacyjnym guzów przysadki, powszechna jest technika usuwania guza od dołu przez przewód nosowy i zatokę klinową. W ten sposób operuje się nawet do 95% pacjentów z guzami przysadki. Powikłania zdarzają się bardzo rzadko, a cały proces przebiega w krótkotrwałym znieczuleniu ogólnym. Do zabiegu wykorzystuje się mikroskop operacyjny, który dzięki trójwymiarowemu obrazowi, pozwala rozróżnić guza i bezpiecznie usunąć, z zachowaniem nienaruszonych struktur nerwowych i naczyniowych.

Nieleczony gruczolak przysadki mózgowej

Guzy przysadki niedające objawów, wykrywane przypadkowo, pozostawia się najczęściej do obserwacji. Typowym zaleceniem jest wykonanie obrazowania metodą – MRI (magnetyczny rezonans jądrowy, NMR, nuclear magnetic resonance) co pół roku, przez dwa lata. Początkowo mogą być wskazane częstsze badania, jeżeli guz znajduje się blisko nerwów wzrokowych. Brak zmian wielkości gruczolaka po 5 latach kontroli upoważnia do zakończenia obserwacji.

Chorych uprzedza się o ryzyku wystąpienia krwotoku, który może powodować pogorszenie lub utratę wzroku, zaburzenia czynności podwzgórza lub niedoczynność przysadki. Niekiedy, nieleczony mikrogruczolak może ulec martwicy.

Gruczolak przysadki – czy jest groźny?

Gruczolak przysadki może ulec powiększeniu, powodując ucisk na tkanki otaczające, może poważnie zagrażać zdrowiu, a nawet życiu. Z tego względu pacjent powinien dostosować się do zaleceń lekarza, gdyż guz z czasem ulegający powiększeniu, nasila dolegliwości i powoduje zmiany, które mogą być nieodwracalne.

Autor: Dr n. med. Iwona Radecka

Bibliografia:

1. Rozpoznawanie i leczenie gruczolaków przysadki mózgowej. Lleva R.R, Inzucchi S.E, Onkologia po Dyplomie, 2011; 8(2), cyt. za: Current Opinion in Oncology 2011; 23: 53-60.
2. Guzy okolicy podwzgórzowo-przysadkowej. Nowacki P, Polski Przegląd Neurologiczny 2009; 5(1): 7–12.
3. Postępy w diagnostyce obrazowej przysadki mózgowej i okolicy okołosiodłowej. Bladowska J, Sokolska V, Czapiga E, Badowski R, Koźmińska U, Moroń K, Adv Clin Exp Med 2004; 13(4): 709–717.