Niedoczynność przysadki mózgowej – objawy, przyczyny i diagnostyka

Niedoczynność przysadki mózgowej jest zespołem objawów, które wynikają z obniżonego poziomu hormonów wydzielanych przez ten gruczoł. Przysadka za pomocą uwalnianych substancji reguluje pracę wielu narządów w organizmie, m.in. tarczycy, nadnerczy, jajników i jąder. Niewydolność tego gruczołu może zatem prowadzić do poważnych zaburzeń równowagi metabolizmu. Dowiedz się więcej, jakie mogą być przyczyny, objawy i które badania warto wykonać przy podejrzeniu niedoczynności przysadki mózgowej.

Budowa i funkcje przysadki mózgowej

Przysadka mózgowa jest małym gruczołem, który znajduje się wewnątrz czaszki. Jego funkcja ściśle wiąże się z działaniem części mózgu, a dokładniej podwzgórza.

Przysadka jest zbudowana z dwóch części. W obrębie przedniego płata znajdują się komórki, które wytwarzają hormony różnego typu. Działają one bezpośrednio na określone tkanki lub pobudzają inne gruczoły do produkcji substancji regulujących. Do hormonów uwalnianych z przedniego płata przysadki należą:

• hormon wzrostu, który odpowiada za wzrost organizmu, transport substancji odżywczych i kontroluje wiele przemian metabolicznych;
• prolaktyna (PRL) – u kobiet karmiących piersią zapoczątkowuje i podtrzymuje produkcję mleka;
• hormon adrenokortykotropowy (ACTH) – pobudza wydzielanie hormonów przez korę nadnerczy;
• hormon tyreotropowy (TSH) – nasila uwalnianie hormonów tarczycowych, czyli trijodotyroniny (T3) i tyroksyny (T4), a w ten sposób kontroluje przebieg wielu reakcji metabolicznych;
• folikulotropina (FSH) i lutropina (LH), które regulują pracę gonad i wydzielanie hormonów płciowych;
• endorfiny, czyli tzw. „hormony szczęścia”.

Do tylnego odcinka przysadki docierają hormony, które zostały wyprodukowane w podwzgórzu. Gruczoł magazynuje je i wydziela, gdy zachodzi taka potrzeba. Tylny płat uwalnia:

• oksytocynę, która wspomaga przebieg zapłodnienia i powoduje skurcze macicy podczas porodu;
• wazopresynę, czyli hormon antydiuretyczny (ADH) – w ten sposób przysadka wpływa na ilość wydalanego moczu i zapobiega odwodnieniu organizmu.

Hormony przysadki kontrolują pracę wielu narządów, a także pobudzają lub hamują produkcję innych substancji regulujących. Z tego powodu nieprawidłowe działanie gruczołu może prowadzić do poważnych zaburzeń równowagi metabolicznej całego organizmu.

Czym jest niedoczynność przysadki mózgowej?

Niedoczynność przysadki stanowi zespół objawów, które rozwijają się, gdy w organizmie zaczyna brakować hormonów przysadkowych lub gdy gruczoł wydziela je w zbyt małych ilościach. Niedobór może dotyczyć jednego lub kilku hormonów. Najczęściej występują zaburzenia wynikające ze zbyt niskiego poziomu hormonu wzrostu. Dotyczą one około 1 na 3–4 tysiące osób.

Niedoczynność przysadki może rozwijać się w przebiegu różnych chorób. Z tego powodu jej przyczyny, objawy, moment wystąpienia dolegliwości i sposoby leczenia znacznie różnią się w zależności od rodzaju zaburzenia.

Jakie mogą być przyczyny niedoczynności przysadki mózgowej?

Niedoczynność przysadki mózgowej zwykle rozwija się, gdy dochodzi do uszkodzenia komórek gruczołu. Zaburzenie ich czynności może wynikać z wielu stanów lub chorób. Do rozwoju niedoczynności przysadki dochodzi m.in. na skutek:

• obecności nowotworów w okolicy podwzgórza i przysadki, zarówno guzów złośliwych, dużych rozrostów łagodnych, np. gruczolaków przysadki mózgowej czy torbieli, jak i przerzutów, zwykle raka piersi;
• urazów głowy;
• uszkodzeń jatrogennych, czyli spowodowanych leczeniem innych chorób np. w wyniku operacji neurochirurgicznych, radioterapii nowotworów czy zapalenia przysadki mózgowej wywołanego immunoterapią nowotworów;
• zaburzeń rozwojowych i wrodzonych;
• nieprawidłowej czynności naczyń krwionośnych w obrębie mózgu, np. zespołu Sheehana, czyli martwicy przysadki występującej u kobiet zaraz po zakończeniu ciąży, udaru przysadki czy tętniaka tętnicy szyjnej wewnętrznej;
• zmian zapalnych w mózgu, takich jak zapalenie mózgu lub opon mózgowo-rdzeniowych, zmian ziarniniakowych w obrębie przysadki, np. w przebiegu sarkoidozy, gruźlicy, kiły czy ziarniniakowatości z zapaleniem naczyń;
• zaburzeń wrodzonych lub rozwojowych, głównie aplazji i hipoplazji przysadki, czyli braku gruczołu lub jego obecność w szczątkowej postaci;
• izolowanego niedoboru hormonów – hormonu wzrostu lub gonadotropowych, np. w zespole Kallmanna;
• działania leków.

Jak się objawia niedoczynność przysadki mózgowej?

Obraz choroby jest różny w zależności od tego, która część gruczołu działa nieprawidłowo. Wówczas niedobór może dotyczyć jednego lub kilku hormonów. Objawy choroby wynikają z nieprawidłowego działania narządów kontrolowanych przez przysadkę, nie zaś bezpośrednio z zaburzeń pracy gruczołu. Niedobór hormonów obwodowych spowodowany niewłaściwą czynnością przedniego płata przysadki określa się jako wtórną niedoczynność gruczołów.

Izolowany niedobór hormonu wzrostu

Niski poziom hormonu wzrostu, GH lub hGH (ang. Human Growth Hormone), czyli somatotropiny stanowi najczęstszą postać niedoczynności przysadki mózgowej, zwłaszcza u dzieci. Powoduje on zmniejszenie szybkości wzrastania. W postaci wrodzonej niedoboru hormonu wzrostu dzieci rodzą się zwykle z prawidłową masą ciała. Jednak już w okolicach pierwszego roku życia ich wzrost zaczyna odbiegać od normy rówieśników. Osoby, u których występuje niedobór hormonu wzrostu, są przeważnie niskie, mają drobne ręce, stopy i twarz oraz stosunkowo duże czoło.

Udar krwotoczny przysadki

W przebiegu udaru krwotocznego przysadki występowanie objawów zależy od nasilenia krwawienia. Zwykle towarzyszą mu:

• nagły ból głowy,
• nudności i wymioty,
• zaburzenia świadomości,
• zaburzenia neurologiczne,
• nieprawidłowe widzenie i porażenie mięśni odpowiadających za ruch gałek ocznych,
• złożone dolegliwości związane z zaburzeniami hormonalnymi.

Uszkodzenie przysadki w wyniku urazu

Dolegliwości związane z uszkodzeniem przysadki w wyniku urazu zazwyczaj rozwijają się  stopniowo. Na skutek kontuzji czy wypadków może dojść do uszkodzenia podwzgórza lub tylnego płata przysadki, a co za tym idzie, do niedoboru wazopresyny (ADH). Niski poziom hormonu antydiuretycznego prowadzi do zaburzeń zagęszczania moczu w nerkach, a zatem wydalania go w dużych ilościach, czyli do rozwoju „moczówki prostej”.

Autoimmunologiczne zapalenie przysadki

Limfocytowe zapalenie przysadki zwykle dotyczy kobiet. Może wiązać się z ciążą i okresem poporodowym, często także towarzyszy innym chorobom autoimmunologicznym. Objawy rozwijają się stopniowo i dotyczą głównie nadnerczy, gonad i tarczycy. Niekiedy dołącza do nich także moczówka prosta czy zaburzenia neurologiczne.

Powikłania leczenia przeciwnowotworowego

Zapalenie przysadki może rozwinąć się także na skutek działania leków przeciwnowotworowych, a dokładniej immunoterapii. Ten sposób leczenia polega na odpowiedniej stymulacji układu odpornościowego, aby doprowadzić do zwalczania komórek nowotworowych. Do najczęstszych objawów zapalenia przysadki, które rozwija się podczas takiej terapii, należą:

• ból głowy,
• męczliwość,
• nudności,
• utrata masy ciała,
• obniżenie ciśnienia tętniczego krwi.

U części chorych występuje także niedoczynność przedniego płata przysadki, która dotyczy wielu hormonów. Na skutek ich niedoboru pojawia się wtórna niedoczynność narządów zależnych od tego gruczołu. Głównie dotyczy ona nadnerczy, tarczycy i gonad.

Niedobór hormonów kory nadnerczy

Nagły niedobór ACTH jest bezpośrednim zagrożeniem życia, ponieważ może powodować przełom nadnerczowy. Deficyt hormonu adrenokortykotropowego rozwija się wyniku uszkodzenia przysadki np. w przebiegu udaru, urazu czaszki czy operacji neurochirurgicznej.

Przewlekły niedobór ACTH powoduje z kolei długotrwałą niedoczynność nadnerczy. Zwykle nie wywołuje ona gwałtownych objawów. Może ujawniać się dopiero przy nagłym wzroście zapotrzebowania na glikokortykosteroidy w sytuacji stresu lub zakażenia.

Izolowany wtórny niedobór hormonu adrenokortykotropowego rozwija się na skutek długotrwałego stosowania glikokortykosteroidów w dużych dawkach. Jest on jednak przejściowy i wraca do normy po pewnym czasie od odstawienia leków.

Jak sprawdzić działanie przysadki mózgowej?

Przyczynę objawów, które mogą sugerować niedoczynność przysadki mózgowej, należy potwierdzić za pomocą badań. Obejmują one sprawdzenie poziomu hormonów we krwi, obrazowanie mózgu w poszukiwaniu guzów czy uszkodzeń okolicy przysadki, a także badanie okulistyczne.

Badania laboratoryjne pozwalają na określenie stężenia hormonów przysadkowych w surowicy. Do cech niedoczynności przysadki mózgowej można zaliczyć m.in.: obniżony poziom hormonów gruczołów obwodowych, czyli jąder lub jajników, tarczycy, nadnerczy i jednocześnie małe stężenia kontrolujących je hormonów przysadkowych oraz hormonu wzrostu. Badania poziomu hormonów zależnych od przysadki  ułatwia wykupienie pakietu obejmującego cały zestaw testów, np. e-PAKIET DLA KOBIET.

Wśród badań obrazowych okolicy przysadki mózgowej największą rolę odgrywa rezonans magnetyczny. Wykonuje się go u każdej osoby z objawami niedoczynności przysadki, aby ustalić przyczynę uszkodzenia lub nieprawidłowej funkcji gruczołu.

Badanie pola widzenia jest pomocne, kiedy istnieje podejrzenie, że proces chorobowy obejmuje okolicę skrzyżowania nerwów wzrokowych, która sąsiaduje z przysadką mózgową.

Jak poprawić pracę przysadki mózgowej?

Leczenie niedoczynności przysadki mózgowej polega na uzupełnianiu niedoborów hormonalnych w połączeniu z usunięciem przyczyny procesu chorobowego. W terapii można zastosować zarówno leki, jak i zabiegi neurochirurgiczne, radioterapię oraz chemioterapię.

Odpowiednie leczenie, które  zastępuje brakujące hormony, pozwala utrzymać dobry stan zdrowia. Przyjmowanie preparatów zawierających hormony, a zwłaszcza glikokortykosteroidy, wiąże się jednak z występowaniem wielu działań niepożądanych. Z tego powodu leczenie niedoczynności przysadki powinno przebiegać pod stałą kontrolą specjalisty.

Autor: Monika Nowakowska

Weryfikacja merytoryczna: lek. Wiktor Trela

Bibliografia:

1. P. Gajewski i in., Interna Szczeklika, Medycyna Praktyczna, Kraków 2022, s. 1241–1274.