Trzustka – jaką pełni funkcję w organizmie i jakie są najczęstsze objawy zaburzeń jej pracy?

Trzustka to jeden z najważniejszych narządów w ciele człowieka. Jej prawidłowe funkcjonowanie ma istotne znaczenie dla trawienia i gospodarki hormonalnej. Zaburzenia pracy trzustki mogą prowadzić do poważnych chorób, których pierwszym sygnałem często jest ból brzucha o trudnym do zidentyfikowania pochodzeniu. Jakie funkcje pełni ten narząd, gdzie dokładnie się znajduje i co może oznaczać ból w jego okolicy? Poniżej przedstawiamy najważniejsze informacje na temat trzustki.

Gdzie znajduje się trzustka?

Trzustka jest narządem wewnętrznym położonym w górnej części jamy brzusznej, tuż za żołądkiem, na wysokości pierwszego i drugiego kręgu lędźwiowego. Przylega do tylnej ściany jamy brzusznej i jest położona poprzecznie – jej głowa znajduje się po prawej stronie, w zagłębieniu dwunastnicy, trzon przebiega przez środkową część nadbrzusza, a ogon sięga do okolic śledziony po lewej stronie. Warto podkreślić, że trzustka to narząd głęboko umiejscowiony, dlatego często trudno wykryć za pomocą badania fizykalnego zmiany chorobowe w jej obrębie. Do ich rozpoznania niezbędne są specjalistyczne metody obrazowania, takie jak USG, tomografia komputerowa (TK) czy rezonans magnetyczny (MRI).

Jak zbudowana jest trzustka?

Trzustka ma kształt wydłużonego, spłaszczonego haczyka o długości około 15–20 cm i masie około 80–100 g. Składa się z trzech głównych części: głowy, trzonu i ogona. Przez cały narząd przebiega przewód trzustkowy (Wirsunga), który łączy się z przewodem żółciowym wspólnym i uchodzi do dwunastnicy. Wydzielina trzustkowa trafia do jelita cienkiego właśnie tym przewodem, umożliwiając skuteczne trawienie.

Jakie funkcje pełni trzustka?

Trzustka pełni w organizmie dwie zasadnicze funkcje: zewnątrzwydzielniczą i wewnątrzwydzielniczą.

Funkcja zewnątrzwydzielnicza (egzokrynna)

Za tę funkcję odpowiadają komórki pęcherzykowe trzustki, które produkują sok trzustkowy. Zawiera on takie enzymy trawienne jak: amylaza (rozkłada węglowodany), lipaza (trawi tłuszcze), trypsyna i chymotrypsyna (odpowiadają za trawienie białek). Sok trzustkowy trafia do dwunastnicy, gdzie wspomaga trawienie spożywanych pokarmów. Trzustka produkuje codziennie około 1,5 litra tego płynu.

Funkcja wewnątrzwydzielnicza (endokrynna)

Funkcja hormonalna trzustki związana jest z tzw. wysepkami Langerhansa, które są rozproszone w obrębie miąższu trzustkowego. Najważniejsze hormony produkowane przez te komórki to:

• insulina – obniża poziom glukozy we krwi;
• glukagon – podnosi poziom glukozy we krwi;
• somatostatyna – reguluje wydzielanie innych hormonów;
• polipeptyd trzustkowy – wpływa na aktywność przewodu pokarmowego.

Dzięki funkcji endokrynnej trzustka ma kluczowe znaczenie dla utrzymania równowagi glukozowej w organizmie. Zaburzenia w tej sferze prowadzą do cukrzycy.

Ból trzustki – jak go rozpoznać?

Ból trzustki najczęściej lokalizuje się w nadbrzuszu. Ma charakter tępy, piekący lub ostry. Często nasila się po spożyciu tłustych potraw lub alkoholu. Charakterystyczną cechą bólu trzustkowego jest jego promieniowanie „opasujące”, obejmujące górną część brzucha i dolny odcinek pleców. Dolegliwości bólowe mogą trwać od kilku godzin do kilku dni i nie ustępują po zażyciu leków przeciwbólowych. Zaznaczyć trzeba, że ból trzustkowy bywa mylony z dolegliwościami żołądkowymi lub ze strony kręgosłupa.

Najczęstsze choroby trzustki i ich objawy

Ostre zapalenie trzustki

Ostre zapalenie trzustki to stan nagły, w którym dochodzi do aktywacji enzymów trawiennych jeszcze wewnątrz trzustki, co prowadzi do jej „samotrawienia”. Towarzyszą temu takie objawy jak nagły, silny ból w nadbrzuszu promieniujący do pleców, nudności i wymioty, gorączka, przyspieszone tętno. Ostre zapalenie trzustki może mieć różne przyczyny – najczęstsze z nich to kamica żółciowa i nadużywanie alkoholu.

Przewlekłe zapalenie trzustki

Przewlekłe zapalenie trzustki rozwija się powoli, prowadząc do postępującego uszkodzenia miąższu narządu. Główne objawy tej przypadłości to: przewlekły ból brzucha, biegunki tłuszczowe, utrata masy ciała, objawy niedoboru enzymów trawiennych i witamin. Przewlekle utrzymujący się stan zapalny grozi uszkodzeniem komórek beta wysp trzustkowych, co prowadzi do powstania cukrzycy.

Rak trzustki

Rak trzustki to jeden z najtrudniejszych do wykrycia nowotworów, często diagnozowany w zaawansowanym stadium. Towarzyszą mu m.in.: ból w nadbrzuszu, utrata apetytu i masy ciała, żółtaczka mechaniczna, świąd skóry, ciemne zabarwienie moczu i odbarwiony kał. Ryzyko rozwoju tej choroby trzustki podnoszą zwłaszcza: palenie papierosów, przewlekłe zapalenie trzustki, obciążenia genetyczne, niektóre zespoły dziedziczne (np. zespół Lyncha, zespół Peutz-Jeghersa).

Jakie badania wykonać w przypadku podejrzenia chorób trzustki?

Diagnostyka chorób trzustki wymaga połączenia szczegółowego wywiadu lekarskiego z odpowiednio dobranym zestawem badań laboratoryjnych i obrazowych. Objawy chorób trzustki są dość niespecyficzne. Z tego powodu niezbędne jest zastosowanie kilku metod diagnostycznych, które pozwolą dokładnie ocenić stan narządu i wykryć ewentualne zmiany patologiczne.

W laboratoryjnych badaniach trzustki podstawową rolę odgrywa oznaczenie poziomu enzymów trzustkowych we krwi. Podwyższone stężenia amylazy i lipazy są charakterystyczne dla ostrego zapalenia trzustki, przy czym lipaza jest bardziej swoista i dłużej utrzymuje się na podwyższonym poziomie. W przypadku przewlekłego zapalenia trzustki, gdzie dochodzi do postępującej utraty funkcji enzymatycznej, ich poziomy mogą być prawidłowe lub nawet obniżone.

W celu oceny funkcji zewnątrzwydzielniczej trzustki wykonuje się badanie elastazy w kale. Obniżony poziom elastazy świadczy o niewydolności enzymatycznej trzustki i może towarzyszyć przewlekłemu zapaleniu, nowotworom lub zespołowi Shwachmana-Diamonda. Dodatkowo wykonuje się ocenę poziomu glukozy i hemoglobiny glikowanej (HbA1c), co pozwala na wczesne wykrycie zaburzeń funkcji endokrynnej i rozpoznanie wtórnej cukrzycy.

W diagnostyce obrazowej podstawowym badaniem pozostaje ultrasonografia jamy brzusznej, która pozwala na ocenę wielkości trzustki, wykrycie torbieli, zwapnień, poszerzenia przewodu trzustkowego lub obecności masy guzkowej. Jednak z uwagi na głębokie położenie narządu, USG może nie dawać wystarczająco precyzyjnego obrazu, szczególnie u osób z otyłością lub z obecnością gazów jelitowych. Dokładniejszym badaniem jest tomografia komputerowa jamy brzusznej z kontrastem, która pozwala na ocenę struktury miąższu trzustki, wykrycie ognisk martwicy, torbieli rzekomych, zwłóknień oraz zmian nowotworowych. 

W przypadkach trudnych diagnostycznie stosuje się rezonans magnetyczny z cholangiopankreatografią (MRCP, ang. Magnetic Resonance Cholangiopancreatography), który umożliwia ocenę przewodów żółciowych i trzustkowego bez konieczności podawania kontrastu dożylnie. Jednym z najbardziej precyzyjnych badań w diagnostyce chorób trzustki jest ultrasonografia endoskopowa (EUS). Badanie to łączy zalety endoskopii i ultrasonografii, pozwalając na bardzo dokładną ocenę zmian ogniskowych w obrębie trzustki, zwłaszcza guzów o średnicy poniżej 2 cm. W trakcie EUS możliwe jest również pobranie wycinka (biopsja cienkoigłowa – FNA (ang. fine needle aspiration) do badania histopatologicznego.

W przypadku podejrzenia raka trzustki lub zmian o charakterze nowotworowym wykonuje się oznaczenie markerów nowotworowych, takich jak CA 19-9 i CEA. Chociaż nie są one swoiste dla raka trzustki, ich podwyższony poziom, szczególnie w połączeniu z objawami klinicznymi i wynikiem badań obrazowych, wskazuje na obecność procesu nowotworowego.

W niektórych przypadkach pomocne mogą być również badania genetyczne, szczególnie u osób młodych z przewlekłym zapaleniem trzustki bez wyraźnej przyczyny lub z dodatnim wywiadem rodzinnym. Mutacje w genach PRSS1, SPINK1, CFTR czy CTRC są związane z dziedzicznymi postaciami zapalenia trzustki i zwiększonym ryzykiem rozwoju raka.

Styl życia a zdrowie trzustki – co warto wiedzieć?

Styl życia ma ogromny wpływ na funkcjonowanie trzustki, zarówno w aspekcie profilaktyki chorób tego narządu, jak i w łagodzeniu przebiegu już istniejących schorzeń. Trzustka należy do narządów wyjątkowo wrażliwych na nieprawidłową dietę, używki oraz przewlekły stres. Dbanie o jej zdrowie powinno więc stanowić integralną część codziennej profilaktyki.

Jednym z najważniejszych czynników ryzyka chorób trzustki, zwłaszcza ostrego i przewlekłego zapalenia, jest nadmierne spożywanie alkoholu. Regularne przyjmowanie nawet niewielkich ilości alkoholu prowadzi do uszkodzeń komórek trzustkowych, zaburzeń w wydzielaniu enzymów oraz przewlekłego stanu zapalnego. U osób z już rozpoznanymi chorobami trzustki nawet okazjonalne spożycie alkoholu może pogorszyć przebieg choroby i zwiększyć ryzyko nawrotów.

Palenie tytoniu to kolejny istotny czynnik obciążający trzustkę. Uważa się, że dym papierosowy nie tylko przyczynia się do rozwoju przewlekłego zapalenia trzustki, ale również znacząco zwiększa ryzyko raka trzustki. W wielu przypadkach palenie działa synergistycznie z alkoholem, potęgując szkodliwe skutki dla zdrowia tego narządu.

Równie ważnym aspektem jest dieta. Trzustka najlepiej funkcjonuje, gdy dostarczane jej składniki są lekkostrawne i bogate w naturalne witaminy oraz błonnik pokarmowy. Zalecane są szczególnie warzywa, owoce, produkty pełnoziarniste, chude mięso i ryby morskie, które zawierają zdrowe kwasy tłuszczowe omega-3. Należy unikać dań ciężkostrawnych, smażonych, tłustych oraz wysoko przetworzonych, takich jak fast foody, wędliny przemysłowe, dania instant czy słodycze zawierające utwardzone tłuszcze roślinne.

Kolejnym istotnym elementem w profilaktyce chorób trzustki jest utrzymanie prawidłowej masy ciała. Nadwaga i otyłość sprzyjają insulinooporności, przewlekłym stanom zapalnym w organizmie oraz rozwojowi cukrzycy typu 2, która obciąża komórki beta trzustki produkujące insulinę. Redukcja masy ciała, nawet o kilka kilogramów, może znacząco poprawić funkcję trzustki i zmniejszyć ryzyko powikłań metabolicznych.

Nie należy także zapominać o roli aktywności fizycznej. Regularny ruch – choćby w formie codziennego spaceru, jazdy na rowerze czy pływania – wspomaga prawidłowe trawienie, stabilizuje poziom glukozy we krwi i poprawia wrażliwość tkanek na insulinę. Tym samym odciąża trzustkę i wspiera jej funkcje endokrynne.

Warto również zadbać o redukcję stresu, który wpływa na układ pokarmowy poprzez zaburzenia pracy jelit, nadmierne napięcie mięśni gładkich i zwiększone wydzielanie hormonów stresu. Przewlekły stres pogarsza ogólny stan zdrowia trzustki, dlatego zaleca się stosowanie technik relaksacyjnych, takich jak medytacja, joga, ćwiczenia oddechowe czy psychoterapia.

Podsumowanie

Trzustka to narząd o podwójnej roli – odpowiada zarówno za procesy trawienne, jak i regulację poziomu glukozy we krwi. Zaburzenia jej pracy mogą prowadzić do groźnych powikłań, takich jak cukrzyca, niewydolność trawienna, a także nowotwory. Ból w okolicy trzustki zawsze powinien być powodem do konsultacji lekarskiej, szczególnie jeśli towarzyszą mu inne objawy – nudności, utrata apetytu lub spadek masy ciała. Wczesna diagnostyka i zdrowy styl życia odgrywają istotną rolę w zapobieganiu chorobom trzustki i utrzymaniu jej prawidłowej funkcji.

Opracowanie: dr n. o zdr. Olga Dąbska

Konsultacja merytoryczna: lek. Wiktor Trela