Rola badań laboratoryjnych w diagnostyce chorób trzustki

Wśród chorób trzustki wymienia się m.in. zapalenie narządu, torbiele i nowotwory. Najczęstszymi schorzeniami są choroby zapalne, które mogą przybierać postać ostrą i przewlekłą.

Ostre zapalenie trzustki (OZT) jest poważnym stanem wymagającym szybkiej hospitalizacji. W przebiegu OZT dochodzi do uszkodzenia trzustki i okolicznych tkanek oraz silnej odpowiedzi zapalnej w wyniku działania enzymów trawiennych zaktywowanych przedwcześnie w obrębie narządu. Przewlekłe zapalenie trzustki (PZT) charakteryzuje się natomiast długotrwałym procesem zapalnym, toczącym się w miąższu trzustki, który z czasem może doprowadzić do nieodwracalnych zmian morfologicznych i niewydolności narządu.

Objawy zapalenia trzustki

Czynnikami ryzyka zapalenia trzustki są kamica żółciowa, alkohol, palenie tytoniu, otyłość, zabiegi chirurgiczne, urazy, nadczynność przytarczyc, mukowiscydoza, choroby autoimmunologiczne, leki, a także predyspozycje genetyczne. Objawy zapalenia trzustki to ból w jamie brzusznej, brak łaknienia, nudności, wymioty, wzdęcia brzucha, brak tolerancji pokarmów tłustych, biegunka. OZT ma charakter gwałtowny, natomiast PZT przebiega powoli. Oprócz badań obrazowych i objawów klinicznych bardzo ważną rolę w rozpoznaniu i monitorowaniu chorób trzustki pełnią diagnostyczne badania laboratoryjne.

Laboratoryjne badania diagnostyczne w chorobach trzustki

Podstawowymi badaniami służącymi do diagnostyki chorób trzustki są oznaczenie aktywności amylazy i lipazy w surowicy krwi. Enzymy te są wydzielane przez trzustkę do przewodu pokarmowego. Nieznaczna ich ilość przedostaje się do krążenia. Wskazaniami do wykonania badań są ostre bóle nadbrzusza, podejrzenie ostrego i przewlekłego zapalenia trzustki, guzów trzustki oraz zajęcia narządu w przebiegu chorób jamy brzusznej. Jednym z kryterium rozpoznania OZT jest wykazanie co najmniej 3-krotnego wzrostu aktywności jednego z tych enzymów. W przypadku PZT uzyskane wartości mogą być prawidłowe lub charakteryzować się niewielkim wzrostem. Nie mniej jednak badania te warto wykonywać w okresach zaostrzenia choroby, przy pojawieniu się napadów bólowych.

W diagnostyce chorób trzustki korzystne jest równoległe badanie obu enzymów. Oznaczenie aktywności amylazy charakteryzuje się wysoką czułością, natomiast lipaza jest enzymem wysoce swoistym dla trzustki. Wzrost aktywności lipazy w surowicy utrzymuje się dłużej niż amylazy. Korzystne jest oznaczenie aktywności amylazy w surowicy w połączeniu z badaniem w moczu, które najlepiej wykonać 6-10 godzin po wystąpieniu objawów bólowych. Badanie to ma znaczenie w później diagnostyce i potwierdza przebycie zapalenia trzustki. Wykazanie wysokiej aktywności amylazy w surowicy, bez równoczesnego uzyskania wysokiej wartości w moczu, może świadczyć o innych schorzeniach, np. o niewydolności nerek.

Ocenę aktywności enzymów warto uzupełnić o oznaczenie antygenu towarzyszącego nowotworom przewodu pokarmowego (CA 19-9), uważanego za marker zapalenia i chorób nowotworowych trzustki. CA 19-9 to glikoproteina wytwarzana przez komórki przewodu pokarmowego. W przypadku zapalenia trzustki stężenie zwykle nie przekracza 500 IU/ml, najczęściej jest mniejsze niż 100 IU/ml. W chorobach nowotworowych wartości stężenia CA 19-9 najczęściej usytuowane są powyżej 1000 U/ml. W początkowych stadiach nowotworu wartości mogą być niższe, dlatego znaczenie ma wykazanie gwałtownego wzrostu stężenia markera w okresie 0,5-3 miesięcy. Ca 19-9 jest wiarygodnym parametrem do monitorowania odpowiedzi na leczenie raka trzustki. Warto podkreślić, że wzrost stężenia Ca 19-9 może wystąpić również w innych chorobach układu pokarmowego, np. zespole jelita drażliwego, zapaleniu woreczka żółciowego lub wątroby.

Należy pamiętać, że wynik badania powinien być zinterpretowany przez lekarza, który na podstawie historii choroby, objawów klinicznych i innych badań oceni stan zdrowia pacjenta i skieruje go na dalsze badania diagnostyczne.

Sprawdź e-pakiet trzustkowy

Badania laboratoryjne uzupełniające diagnostykę chorób trzustki.

W przypadku podejrzenia OZT i zaostrzenia PZT należy wykonać badania umożliwiające rozpoznanie stanu zapalnego w tym morfologię krwi, oznaczenie białka C-reaktywnego (CRP) i OB.

Najnowsze badania naukowe wykazały, że wysoka wartość trójglicerydów jest nie tylko jednym z objawów zapalenia trzustki, lecz również czynnikiem predysponującym do rozwoju choroby, dlatego parametr ten powinien być kontrolowany u osób z grupy ryzyka. Według najnowszych zaleceń przy podejrzeniu PZT rekomenduje się wykonanie oznaczenia wapnia w surowicy. Ponadto u pacjentów cierpiących na choroby trzustki niejednokrotnie dochodzi do rozwoju zaburzenia tolerancji glukozy i cukrzycy.

Innym badaniem proponowanym w diagnostyce chorób trzustki jest oznaczenia enyzmu elastazy w surowicy krwi. Zaletą badania jest długi okres półtrwania elastazy – jej wysoki poziom utrzymuje się dłużej po wystąpieniu objawów niż wzrost poziomu amylazy i lipazy. Enzym ten oznacza się również w kale. Badanie charakteryzuje się wysoką czułością i swoistością w łagodnych dysfunkcjach trzustki już w początkowym stadium i jest przydatne w diagnostyce PZT.

Przy podejrzeniu autoimmunologicznego zapalenia trzustki warto oznaczyć miano przeciwciał IgG4. Wysoki wynik badania koreluje z nasileniem objawów klinicznych, cięższym przebiegiem choroby i słabszą odpowiedzią na leczenie.

Diagnostykę w kierunku nowotworów trzustki należy rozszerzyć o markery nowotworowe: Ca 50 oraz antygen karcinoembrionalny CEA (ang. carcinoembrionic antigen). CEA wykazuje wysokie stężenie także w torbielach trzustki. W diagnostyce neuroendokrynnych guzów trzustki wskazane jest wykonanie oznaczeń hormonów: insuliny, peptydu c, gastryny, glukagonu, somatostatyny, hormonu adrenokortykotropowego (ACTH), wazoaktywnego peptydu jelitowego (VIP).

Podatność genetyczna na choroby trzustki

Podatność na choroby zapalne trzustki może być dziedziczna. W takich przypadkach choroba może przez długie lata przebiegać łagodnie. Istnieje jednak duże prawdopodobieństwo rozwoju ciężkich powikłań, takich jak niewydolność narządu oraz rak trzustki. Osoby z grupy ryzyka powinny być objęte czujną opieką lekarską i regularnie kontrolować poziom markerów nowotworowych, w tym Ca 19-9. W połączeniu z wywiadem rodzinnym i objawami klinicznymi, wykazanie predyspozycji do przewlekłego rodzinnego zapalenia trzustki i ostrego nawracającego zapalenia trzustki jest możliwe po identyfikacji mutacji w genach produkujących białka odpowiedzialne za funkcje trzustki: CFTR, PRSS1 i SPINK1.

mgr Justyna Kata-Bury
Laboratoria Medyczne DIAGNOSTYKA

Piśmiennictwo:

1. B. Neumeister, I. Besenthal, B.O. Böhm. Diagnostyka laboratoryjna – poradnik kliniczny. Elsevier Urban & Partner. Wrocław 2013.
2. Dembińska-Kieć A, Naskalski J.W. Diagnostyka laboratoryjna z elementami biochemii. Edra Urban & Partner. Wrocław 2017
3. Solnica B. Diagnostyka laboratoryjna. PZWL. Warszawa 2014.
4. Soborczyk A, Deptała A. Markery nowotworowe w praktyce klinicznej. Choroby Serca i Naczyń 2007, tom 4, nr 4, 184–189
5. Panek J. Hipertriglicerydemia i ostre zapalenie trzustki. Chirurgia Polska 2001, 3, 2, 97–104.
6. Bogna G.G, Puszczewicz M.Choroby IgG4-zależne – nowe spojrzenie w reumatologii. Reumatologia 2013; 51, 4: 284-292
7. Wejnarska K, Kołodziejczyk E, Kierkuś J, Oracz G. Dziedziczne zapalenie trzustki. Postępy Nauk Medycznych, t. XXVII, nr 3, 2014.
8. Szczepanek M, Goncerz G, Dąbrowski A, Sierżęga M. Rozpoznawanie i leczenie przewlekłego zapalenia trzustki. Omówienie wytycznych europejskich (HaPanEU) 2016. Med. Prakt., 2018; 1: 30–55