Wybiórczość pokarmowa – na czym polega i jak się ją rozpoznaje?

Niechęć do próbowania nowych produktów, ograniczanie diety do kilku wybranych potraw czy silne reakcje na określone tekstury i zapachy jedzenia to nie tylko „grymaszenie” – w wielu przypadkach może być to objaw poważniejszych trudności sensorycznych lub psychologicznych. Mowa wówczas o wybiórczości pokarmowej. Sprawdź, kiedy wybiórczość pokarmowa staje się powodem do niepokoju. Jak ją rozpoznać i kiedy warto szukać pomocy specjalistów? Poznaj najważniejsze informacje i dowiedz się, jak skutecznie wspierać osoby borykające się z tym wyzwaniem.

Czym jest wybiórczość pokarmowa?

Wybiórczość pokarmowa to zaburzenie polegające na ograniczonym i powtarzalnym wyborze spożywanych pokarmów – osoba je tylko określone produkty lub unika wielu grup żywności mimo dostępności różnorodnych opcji. Wybiórczość może być związana z niechęcią do określonych smaków, zapachów, tekstur czy wyglądu jedzenia. Często prowadzi do niepełnowartościowej diety i niedoborów żywieniowych. Może występować zarówno u dzieci, jak i u osób dorosłych.

📌 Poznaj e-Pakiet alergiczny pokarmowy.

O czym świadczy wybiórczość pokarmowa?

Wybiórczość pokarmowa może mieć różne przyczyny – w zależności od wieku, nasilenia i towarzyszących jej objawów. Niekiedy stanowi naturalny etap rozwoju. U dzieci w wieku 2–5 lat wybiórczość często jest normalną fazą rozwoju – dziecko uczy się niezależności, kształtuje własne preferencje i ostrożnie podchodzi do nowych smaków.

Wybiórczość pokarmowa może być podyktowana problemami sensorycznymi. Nadwrażliwość na teksturę, zapach, smak lub wygląd potraw sprawia, że pewne jedzenie wydaje się nie do przyjęcia. To często spotykane u osób z zaburzeniami integracji sensorycznej albo w spektrum autyzmu.

Utrzymująca się nasilona wybiórczość może być objawem zaburzenia polegającego na ograniczeniu lub unikaniu pokarmów, ARFID (ang. Avoidant/Restrictive Food Disorder), różnego od anoreksji czy bulimii. W ARFID nie chodzi o masę ciała czy sylwetkę, tylko o lęk przed jedzeniem (np. przed zakrztuszeniem się, wymiotami) lub awersję sensoryczną.

Niechęć do jedzenia może być objawem problemów gastroenterologicznych (np. refluksu, alergii pokarmowych, chorób jamy ustnej). Zmagająca się z nimi osoba nie je pewnych pokarmów, bo kojarzy je z bólem lub z dyskomfortem.

Do wybiórczości pokarmowej prowadzą również problemy emocjonalne i psychiczne. Stres, lęki, depresja czy traumatyczne doświadczenia (np. zadławienie się w przeszłości) wiążą się z ryzykiem rozwoju wybiórczości pokarmowej.

Kiedy wybiórczość pokarmowa powinna niepokoić?

Wybiórczość pokarmowa nie zawsze jest powodem do niepokoju, ale jeśli utrzymuje się długo (nie jest to tylko przejściowy etap, a trwa kilka miesięcy), to należy skonsultować się ze specjalistą. Wizyta jest wskazana również wtedy, gdy wybiórczość pokarmowa prowadzi do utraty masy ciała czy poważnie ogranicza różnorodność diety (pacjent spożywa bardzo wąską grupę produktów), w konsekwencji czego dochodzi do niedoborów żywieniowych (np. niedoboru żelaza, wapnia, witamin). 

Wybiórczość pokarmowa staje się problemem wymagającym pomocy specjalisty, gdy prowadzi do zahamowania wzrostu lub zaburzeń rozwoju u dzieci. Konsultacja jest wskazana w przypadku, gdy próbom jedzenia towarzyszą objawy somatyczne, tzn. pacjent krztusi się, boli go brzuch, ma nudności, wymiotuje. 

Ze specjalistą warto się spotkać, kiedy wybiórczość pokarmowa wpływa negatywnie na życie społeczne (np. dochodzi do unikania spotkań, bo „nie ma co zjeść”, występują trudności w jedzeniu w przedszkolu, szkole, na wyjazdach). Dodatkowo, gdy jedzenie generuje stres, towarzyszą mu objawy lękowe lub awersja emocjonalna (strach przed nowym jedzeniem, intensywne protesty, płacz).

W takich przypadkach należy skonsultować się z:

• pediatrą – jeśli problemy żywieniowe występują u dzieci,
• gastrologiem – przy podejrzeniu problemów ze strony układu pokarmowego,
• psychologiem lub psychodietetykiem – przy podejrzeniu problemów natury psychicznej,
• terapeutą integracji sensorycznej – przy podejrzeniu problemów sensorycznych.

Objawy wybiórczości pokarmowej

Wybiórczości pokarmowej towarzyszy szereg objawów. Głównym symptomem tego zaburzenia jest ograniczona lista akceptowanych produktów. Typowe dla wybiórczości pokarmowej jest spożywanie bardzo wąskiej grupy potraw (np. tylko kilku konkretnych produktów). Zdarza się, że osoby z tym zaburzeniem unikają całych grup pokarmów. Na przykład odrzucają wszystkie warzywa, owoce, mięsa czy produkty mleczne.

Zmagające się z wybiórczością pokarmową osoby przejawiają silną niechęć do próbowania nowych potraw (tzw. neofobię żywieniową) – odmawiają jedzenia nieznanych dań, nawet jeśli są podobne do tych już znanych. Dodatkowo wykazują preferencje do określonych konsystencji, kolorów, kształtów jedzenia. Przykładowo spożywają wyłącznie miękkie produkty albo tylko o białym kolorze.

W wybiórczości pokarmowej występują silne reakcje emocjonalne na nowe lub nieakceptowane jedzenie. Zmagające się z nią osoby płaczą, złoszczą się, przejawiają lęk, protestują podczas posiłków. Dodatkowo miewają problemy fizjologiczne podczas jedzenia – pojawiają się u nich odruchy wymiotne, ból brzucha, krztuszą się przy próbach jedzenia nowych rzeczy. Osoby z wybiórczością pokarmową mogą powtarzać pewne zachowania przy posiłkach. Miewają swego rodzaju stałe rytuały, np. jedzenie zawsze z tego samego talerza czy w tej samej kolejności. 

Utrzymująca się przez dłuższy czas wybiórczość pokarmowa wiąże się z ryzykiem spowolnionego wzrostu lub niedoborów żywieniowych, których najczęstsze objawy to bladość, zmęczenie, łamliwość włosów i paznokci. Dotyczy to zwłaszcza dzieci, u których obserwuje się problemy z przybieraniem na masie ciała, zahamowanie wzrostu. 

Wybiórczość pokarmowa może powodować problemy społeczne. Pacjenci unikają wspólnych posiłków, odmawiają wyjazdów, wycieczek, spotkań rodzinnych z powodu jedzenia. Należy też dodać, że wybiórczość pokarmowa może współwystępować z autyzmem, ADHD, zaburzeniami lękowymi czy sensorycznymi.

Jak rozpoznać wybiórczość pokarmową?

Rozpoznanie wybiórczości pokarmowej wymaga dokładnego podejścia diagnostycznego, bo jej przyczyny są bardzo różne (od problemów sensorycznych, przez alergie, po zaburzenia psychiczne).

Podstawą rozpoznania wybiórczości pokarmowej jest bardzo dokładny wywiad. Specjalista zapyta m.in.:

• Od kiedy występują problemy z jedzeniem?
• Jakie produkty są tolerowane, a jakie odrzucane?
• Czy pojawiają się objawy somatyczne (wymioty, bóle brzucha, krztuszenie się)?
• Czy wybiórczość wpływa na rozwój, wzrost lub codzienne funkcjonowanie dziecka lub osoby dorosłej?
• Czy współistnieją inne zaburzenia (autyzm, ADHD, zaburzenia lękowe, depresja)?
• Czy dziecko/osoba dorosła miała traumatyczne przeżycia związane z jedzeniem (np. zakrztuszenie)?

Cennych informacji diagnostycznych dostarcza obserwacja zachowania pacjenta przy jedzeniu. Dlatego specjalista prosi o prowadzenie dziennika żywieniowego, w którym pacjent zapisuje: co i ile zjadł, jakie były jego reakcje emocjonalne i fizyczne podczas posiłku, w jakich warunkach przebiegał posiłek. Czasem przeprowadza się też obserwację bezpośrednią podczas posiłku w gabinecie.

Następnie specjalista ocenia stan zdrowia pacjenta z podejrzeniem wybiórczości pokarmowej. Sprawdza, czy wybiórczość nie prowadzi do niedoborów żywieniowych, anemii, zahamowania wzrostu i rozwoju. Lekarz zleca badania laboratoryjne, w tym: morfologię krwi, stężenia we krwi: żelaza, ferrytyny, witaminy D, witaminy B12, białka i albumin; badania funkcji tarczycy (stężenia TSH, FT3, FT4 – przy podejrzeniu problemów hormonalnych); badania alergologiczne (jeśli podejrzewa się alergie pokarmowe).

Niekiedy konieczna okazuje się konsultacja:

• gastrologiczna – w celu wykluczenia problemów z przewodem pokarmowym (refluksu, nietolerancji pokarmowych),
• psychologiczna lub psychiatryczna – w celu oceny zaburzeń emocjonalnych, lękowych lub diagnozy ARFID,
• u terapeuty integracji sensorycznej – jeśli są podejrzenia nadwrażliwości na tekstury, zapachy, smaki.

Leczenie wybiórczości pokarmowej

Kluczowym elementem leczenia wybiórczości pokarmowej jest praca z dietetykiem, który opracowuje indywidualne plany żywieniowe, uwzględniające preferencje danego pacjenta, ale z rozszerzaniem jego dotychczasowej diety. Ich głównym celem jest wprowadzanie nowych produktów krok po kroku (tzw. metoda ekspozycji, ang. exposure therapy). Dietetyk pracuje z pacjentem nad akceptacją nowego jedzenia przez stopniowe oswajanie – najpierw zapach, wygląd, potem smak.

W leczeniu wybiórczości pokarmowej ważna jest pomoc psychologiczna. Najczęściej prowadzona jest terapia poznawczo-behawioralna (CBT, ang. cognitive behavioral therapy), która polega na pracy nad lękiem przed nowymi pokarmami, budowaniu pozytywnych skojarzeń z jedzeniem. W przypadku gdy za wybiórczość pokarmową odpowiada ARFID, to oddziaływanie psychologiczne obejmuje techniki zmniejszania lęku i naukę nowych wzorców jedzenia.

Jeśli wybiórczość wynika z zaburzeń sensorycznych (np. nadwrażliwości na konsystencję), to prowadzona jest terapia integracji sensorycznej. Składają się na nią zwłaszcza ćwiczenia poprawiające tolerancję różnych faktur i temperatur oraz zabawy sensoryczne z użyciem jedzenia (np. lepienie, dotykanie, wąchanie produktów).

Nieodzowna przy wybiórczości pokarmowej jest edukacja rodziny i środowiska. Osoba zmagająca się z tym zaburzeniem potrzebuje wsparcia bliskich, którzy będą dobrym wzorcem, jak reagować na trudne sytuacje przy stole, bez presji i karania. W przypadku dzieci z wybiórczością pokarmową zalecane jest nawiązanie współpracy ze szkołą/przedszkolem w celu ustalenia zasad i wsparcia w czasie posiłków.

Kluczowe zasady w pracy nad wybiórczością:

• bez presji i zmuszania – powodują tylko nasilenie lęku i oporu;
• systematyczne, małe kroki – np. najpierw samo patrzenie na jedzenie, potem dotknięcie, później próba polizania, a dopiero na końcu zjedzenie;
• pozytywne wzmocnienia – pochwała za każdą próbę, nawet najmniejszą;
• stałe rytuały posiłków – przewidywalność zwiększa poczucie bezpieczeństwa.

W cięższych przypadkach wybiórczości pokarmowej konieczna bywa hospitalizacja lub intensywna terapia żywieniowa pod opieką specjalistów.

Opracowanie: dr n. o zdr. Olga Dąbska

Konsultacja merytoryczna: lek. Wiktor Trela