Zaburzenia pamięci – objawy, przyczyny i leczenie

Zaburzenia pamięci mogą dotyczyć każdej zdrowej osoby, np. trudności z przypomnieniem sobie, gdzie są klucze do domu. Stan, w którym człowiek doświadcza różnorodnych trudności z zapamiętywaniem, przetwarzaniem lub przywoływaniem informacji stanowi poważny problem. Objawy mogą mieć różnorakie podłoże, począwszy od fizjologicznych czynników, przez zaburzenia neurologiczne, aż po stres czy choroby psychiczne. Artykuł ten skupia się na omówieniu głównych objawów, przyczyn oraz opcji leczenia związanych z zaburzeniami pamięci.

Czym jest pamięć?

Pamięć stanowi złożony proces poznawczy, który umożliwia zarówno krótkotrwałe utrzymywanie informacji (zapamiętywanie), ich długoterminowe przechowywanie (magazynowanie), jak i późniejsze odzyskiwanie informacji (przypominanie). Jest to funkcja umysłowa, która nie jest jednolita – istnieje wiele różnych form pamięci. Podstawowy podział rodzajów pamięci opiera się na czasie, przez jaki informacje są przechowywane oraz dostępne do wykorzystania.

Pamięć operacyjna, znana również jako pamięć robocza, jest specyficznym typem pamięci krótkotrwałej. Służy ona do czasowego przechowywania informacji w celu ich natychmiastowego wykorzystania w operacjach umysłowych lub do wykonania określonych czynności (np. zapamiętanie numeru telefonu). Powtarzanie informacji przyczynia się do ich utrwalenia i przechodzenia do pamięci długotrwałej.

Rodzaje pamięci długotrwałej obejmują:

• pamięć deklaratywną (eksplicytna) – obejmuje pamięć semantyczną (fakty, wiedza ogólna) oraz pamięć epizodyczną (wydarzenia osobiste, doświadczenia);
• pamięć proceduralną (implicytna) – dotyczy umiejętności i procedur, które wykonywane są automatycznie, bez świadomego przypominania sobie szczegółów;
• pamięć emocjonalną – związana z zapamiętywaniem i przetwarzaniem informacji odczuwanych emocji oraz doświadczeń emocjonalnych.

Jak powstają zaburzenia pamięci?

W przebiegu chorób różne rodzaje pamięci mogą być bardziej lub mniej dotknięte, co prowadzi do znaczącej różnorodności objawów u pacjentów z zaburzeniami pamięci. Anatomiczne ośrodki mózgowe odpowiedzialne za procesy uwagi, uczenia się i pamięci są zlokalizowane przede wszystkim w hipokampie, płatach czołowych i skroniowych.

Badania wskazują, że etiologia zaburzeń pamięci ma zróżnicowane przyczyny uszkodzeń komórek nerwowych (neuronów). W przypadku chorób zwyrodnieniowych, takich jak choroba Alzheimera, zaobserwowano gromadzenie się nieprawidłowych białek, wynikających z zaburzeń metabolizmu. Natomiast w przypadku chorób naczyniowych, kluczową rolę odgrywa niedokrwienie i niedotlenienie neuronów.

W chorobie Alzheimera, charakteryzującej się postępującym zniszczeniem komórek nerwowych, dochodzi do gromadzenia się beta-amyloidu w postaci płytek oraz tworzenia się neurofibrylarnych splątków wewnątrzkomórkowych z białka tau. Te patologiczne zmiany prowadzą do stopniowej degradacji funkcji poznawczych, w tym pamięci.

W przypadku chorób naczyniowych, takich jak udar mózgu, niedokrwienie prowadzi do niedotlenienia neuronów. To prowadzi do szybkiego uszkodzenia i śmierci komórek nerwowych, szczególnie w obszarach mózgu, odpowiedzialnych za pamięć i funkcje poznawcze.

Różnice w etiologii tych zaburzeń wpływają na różnorodność objawów oraz strategii leczenia. Zrozumienie mechanizmów patofizjologicznych stanowi kluczowy punkt wyjścia do opracowania skutecznych terapii oraz strategii zarządzania tymi schorzeniami, co może mieć istotne znaczenie dla poprawy jakości życia pacjentów.

Zaburzenia pamięci – rodzaje

Zdarza się każdemu zapomnieć, gdzie położył klucze czy inne przedmioty. Zwykle, przypominając sobie, co robiliśmy, potrafimy je odnaleźć. Jednorazowe incydenty tego rodzaju nie są powodem do niepokoju. Jednakże osoba z zaburzeniami pamięci nie potrafi odtworzyć poprzednich wydarzeń czy odnaleźć zagubionego przedmiotu. Kiedy jesteśmy zajęci i otrzymujemy wiele informacji, niektóre z nich mogą nie zostać zapisane w pamięci do późniejszego przypomnienia. Dodatkowo obniżony nastrój czy zaburzenia psychiczne, takie jak depresja, mogą znacznie utrudnić koncentrację i zapisywanie otrzymywanych informacji w pamięci, co skutkuje brakiem możliwości ich późniejszego przypomnienia.

Wraz z wiekiem nasze umysłowe procesy działają nieco wolniej, potrzebujemy więcej czasu na przyswajanie informacji, co prowadzi do częstszego braku takiej błyskawicznej pamięci, jak w młodszych latach.

Istnieje zjawisko łagodnych zaburzeń funkcji poznawczych, gdzie trudności z zapamiętywaniem i przypominaniem sobie informacji są większe niż u rówieśników. Nie wpływają one jednak znacząco na codzienne funkcjonowanie. Pacjenci często doświadczają wolniejszego myślenia, lecz nie odczuwają istotnych zakłóceń w wykonywaniu podstawowych czynności życia codziennego (co odróżnia to stan od otępienia). Niestety, u niektórych osób z tego typu zaburzeniami (ale nie u wszystkich) rozwija się później otępienie.

Otępienie (demencja)

Najbardziej zaawansowanym stadium zaburzeń pamięci jest otępienie, znane również jako demencja. Jest to złożony zespół objawów, często postępujących lub przewlekłych, charakteryzujący się szerokim spektrum zaburzeń funkcji mózgu. Obejmuje on nieprawidłowości w wielu obszarach poznawczych, takich jak: 

• pamięć, 
• myślenie, 
• orientacja, 
• rozumienie, 
• zdolność do uczenia się, 
• liczenie, 
• mowa,
• wykonywanie skomplikowanych czynności ruchowych (jak prowadzenie pojazdu czy obsługa urządzeń elektronicznych).

Upośledzenie tych funkcji poznawczych jest na tyle znaczne, że prowadzi do istotnych trudności w wykonywaniu pracy zawodowej czy codziennych czynności domowych. Osoby dotknięte otępieniem często doświadczają trudności w samodzielnym funkcjonowaniu. Zmiany te znacznie wpływają na ich życie osobiste, społeczne i zawodowe.

Na początku zaburzenia pamięci dotykają bardziej skomplikowanych funkcji, np. zarządzania finansami. Następnie postępują, wpływając na najbardziej podstawowe umiejętności, takie jak dbanie o higienę osobistą czy ubieranie się. Oprócz deficytów pamięci często towarzyszą im zaburzenia emocjonalne, takie jak depresja. Mogą one pojawić się jeszcze przed pierwszymi zauważalnymi objawami otępienia. Dodatkowo, zmiany w zachowaniu również mogą występować wraz z rozwojem choroby.

Otępienie stanowi problem dotykający około 1% populacji ogólnej, przy czym większość pacjentów dotkniętych tym schorzeniem przekracza 60. rok życia. W grupie ludzi po 65. roku życia, odsetek zachorowań na demencję oscyluje w granicach 5-7%. Po osiągnięciu wieku 85 lat, współczynnik ten wzrasta nawet do 40%. Najczęstszą przyczyną otępienia jest choroba Alzheimera. W następnej kolejności jest otępienie naczyniopochodne, otępienie z ciałami Lewy’ego, otępienia czołowo-skroniowe oraz otępienie mieszanego typu, które stanowi połączenie cech otępienia naczyniowego i alzheimerowskiego.

Zaburzenia pamięci warunkowo odwracalne 

Istotną kategorią są otępienia, które są warunkowo odwracalne. To oznacza, że odpowiednie rozpoznanie ich przyczyn we wczesnym stadium i wdrożenie właściwego leczenia może prowadzić do złagodzenia objawów. Występuje także szansa zahamowania postępu choroby. Należą one jednak tylko do niewielkiego odsetka wszystkich przypadków otępienia.

Trudności z pamięcią mogą dotyczyć również młodych osób. Mogą być wynikiem chorób fizycznych, zatrucia lub mogą być związane z problemami psychicznymi, takimi jak depresja. Problemy z pamięcią (jak również z koncentracją) mogą być rezultatem znacznego stresu. W niezwykłych przypadkach zaburzenia pamięci mogą wskazywać na rozwijające się otępienie, które pojawia się w młodym wieku.

Dysmnezje i paramnezje 

Zaburzenia pamięci przyjmują różnorodne formy, dotykając zarówno pamięci niedawnych wydarzeń, jak i przeszłych lub nawet obu jednocześnie. Klasyfikowane są one zwykle w dwóch głównych kategoriach: zaburzeń ilościowych (tzw. dysmnezje) oraz zaburzeń jakościowych pamięci (paramnezji).

Zaburzenia ilościowe pamięci (dysmnezje)

Wśród dysmnezji wyróżniane są:

• Hipermnezja (nadmierna pamięć) – jest to rzadkie zjawisko, polegające na zdolności do zapamiętywania i dokładnego odtwarzania informacji w znacznie większym stopniu niż u przeciętnej osoby w tym samym wieku. Osoba z hipermnezją jest w stanie szczegółowo opisywać dany moment nawet po wielu latach. Zjawisko to może czasami wystąpić w stanach silnego wzburzenia emocjonalnego, u osób pod wpływem niektórych substancji psychoaktywnych lub u osób z autyzmem dziecięcym czy upośledzeniem umysłowym.
• Hipomnezja (niedostateczna pamięć) – to zmniejszona zdolność do odtwarzania informacji, często dotycząca głównie pamięci niedawnych zdarzeń lub dawnych wydarzeń. Hipomnezję można podzielić na dwie postacie: czynnościową (zazwyczaj przejściową, występującą np. w depresji, zaburzeniach lękowych lub reakcyjnych) oraz trwałą (nieodwracalną, charakterystyczną np. dla choroby Alzheimera).
• Amnezja (utrata pamięci) – to utrata zdolności przypominania sobie wydarzeń, które miały miejsce w określonym czasie. Może dotyczyć wszystkich zdarzeń z tego okresu (amnezja ogólna) lub wybiórczo niektórych wydarzeń (amnezja częściowa).

Paramnezje – zaburzenia jakościowe pamięci

W ramach zaburzeń jakościowych pamięci, czyli paramnezji, znajdują się zniekształcone wspomnienia (allomnezje), które mogą przybierać różne formy, jak opisano poniżej:

• Złudzenie pamięci (iluzja pamięci) – to wspomnienia podlegające zniekształceniom spowodowanym silnymi emocjami lub czynnikami chorobowymi, zarówno fizycznymi, jak i psychicznymi (np. depresja). W zdrowym stanie te złudzenia pamięci mogą ulec poprawie po ustaniu czynnika wywołującego, lecz jeśli utrwalą się, mogą wskazywać na patologię.
• Kryptomnezja – to nieświadome wspomnienia. Pacjent przywołuje informacje z pamięci, które uważa za zupełnie nowe lub aktualne, nie zdając sobie sprawy, że są one wcześniej zapamiętane. 
• Złudzenia pamięciowe utożsamiające – to powszechne zaburzenia pamięci, które mogą występować nawet u osób zdrowych. Polegają na postrzeganiu wydarzeń, których nigdy nie doświadczono, jako znajome (deja vu), lub odwrotnie, rozpoznawaniu znanych sytuacji jako obcych (jamais vu).

Pseudoamnezje

Pseudomnezje to nieprawdziwe lub rzekome wspomnienia, wśród których znajdują się konfabulacje oraz omamy.

• Konfabulacje to fałszywe wspomnienia, które wypełniają luki w pamięci, zastępując rzeczywiste wspomnienia, których osoba chora nie pamięta.
• Omamy pamięciowe to zaburzenie, w którym osoba relacjonuje sytuacje i wydarzenia, których faktycznie nie doświadczyła. Pacjent jest przekonany o autentyczności tych wspomnień. W przeciwieństwie do konfabulacji, omamy pamięciowe nie wynikają z braków w pamięci. Osoba nie ma luk pamięci, które próbuje uzupełnić fałszywymi informacjami. Stanowią one urojenia odnoszące się do przeszłości i mogą świadczyć o zaburzeniach psychicznych. Treść omamów może być albo absurdalna, albo wydawać się wiarygodna.

Zaburzenia pamięci – przyczyny

Zaburzenia pamięci i koncentracji mogą wynikać z różnorodnych czynników, a ich przyczyny są zróżnicowane i mogą obejmować:

• urazy i choroby mózgu – zadrapania, stłuczenia, udary mózgu, guzy mózgu, ropnie, krwiaki podtwardówkowe, wodogłowie czy inne urazy mogą zakłócić funkcjonowanie mózgu i spowodować zaburzenia pamięci;
• infekcje układu nerwowego – przykładowo kiła, gruźlica lub infekcje wirusowe (w tym HIV) mogą mieć wpływ na funkcje mózgowe i wywołać zaburzenia poznawcze;
• choroby neurodegeneracyjne – np. choroba Alzheimera, otępienie czołowe, stwardnienie rozsiane czy choroba Parkinsona mogą znacząco wpływać na funkcje poznawcze, w tym pamięć;
• czynniki psychogenne – stres, zaburzenia nastroju (np. depresja, lęki) mogą powodować trudności z koncentracją i zapamiętywaniem;
• niedobory witamin (B1, B12) – niedobory tych witamin mogą prowadzić do zaburzeń pamięci i funkcji poznawczych;
• zatrucie gazami ciężkimi – kontakt z toksycznymi substancjami, takimi jak ciężkie metale czy inne trujące związki, może negatywnie wpływać na funkcjonowanie mózgu i pamięć;
• nadużywanie alkoholu i substancji psychoaktywnych – długotrwałe nadużywanie alkoholu oraz innych substancji może prowadzić do uszkodzenia mózgu i zaburzeń pamięciowych;
• choroby endokrynologiczne – zaburzenia hormonalne, np. niedoczynność tarczycy, jak i nadczynność, mogą mieć wpływ na funkcjonowanie mózgu, procesy pamięciowe i funkcje poznawcze;
• niewydolność wątroby – choroby wątroby mogą prowadzić do zaburzeń funkcji poznawczych związanych z toksynami akumulującymi się w organizmie;
• niewydolność nerek – zaburzenia nerek również mogą prowadzić do gromadzenia się toksyn, co może wpływać na funkcje mózgowe;
• leki psychotropowe, przeciwdrgawkowe, leki stosowane w leczeniu nadciśnienia tętniczego, znieczulenie ogólne – niektóre leki mogą powodować zaburzenia pamięci, jednak po odstawieniu może nastąpić poprawa funkcji poznawczych.

Warto zauważyć, że zaburzenia lękowe, takie jak nerwica, również mogą wpływać na pamięć. Silne uczucie niepokoju i lęku może zakłócać procesy zapamiętywania informacji, prowadząc do zaburzenia pamięci krótkotrwałej.

Zaburzenia pamięci – diagnoza

W przypadku podejrzenia zaburzeń pamięci, lekarz zazwyczaj przeprowadza szczegółowy wywiad, oddzielnie od pacjenta oraz od członka rodziny/opiekuna. Często pacjenci mogą odczuwać dyskomfort przy podawaniu przykładów zaburzeń pamięci, co może być krępujące dla ich bliskich. Niemniej jednak to istotne dla diagnostyki. Lekarz dąży do ustalenia czasu trwania objawów, momentu ich początku, dynamiki ich rozwoju, innych współistniejących objawów oraz potencjalnych przyczyn zewnętrznych.

Pytania dotyczące zaburzeń pamięci powinny być zadawane szczegółowo, najlepiej na podstawie konkretnych przykładów. Mogą to być: zapominanie o terminach, nieuregulowane rachunki, zaniedbywanie istotnych komunikatów, trudności z obsługą przedmiotów codziennego użytku czy wycofywanie się z życia społecznego i rodzinnego.

Dodatkowo istotny jest wywiad ogólnolekarski, z uwzględnieniem nadciśnienia tętniczego, cukrzycy oraz poziomu cholesterolu. Lekarz ocenia również leki przyjmowane przez pacjenta, informacje dotyczące ewentualnego nadużywania leków czy alkoholu.

Następnie przeprowadza się badanie funkcji poznawczych, używając testów przesiewowych. Często stosuje się krótką skalę oceny stanu umysłowego (ang. MMSE, Mini Mental State Examination). Pozwala ona na ocenę: 

• orientacji, 
• zapamiętywania, 
• uwagi, 
• odtwarzania informacji, 
• podstawowych funkcji językowych i wzrokowo-przestrzennych
• zdolności do rozumienia słownych i pisemnych instrukcji
• wykonywania złożonych czynności ruchowych.

Badanie neurologiczne jest równie ważne, choć we wczesnym stadium otępienia nie zawsze występują objawy ogniskowego uszkodzenia mózgu. Niemniej jednak takie badanie pozwala na wykrycie innych objawów neurologicznych, występujących w chorobach, gdzie zaburzenia pamięci nie są jedynym objawem (np. w otępieniu naczyniopochodnym czy poudarowym).

Należy również dokonać oceny stanu psychicznego, szczególnie gdy stwierdzono obniżenie nastroju (depresję) lub istnieje podejrzenie objawów psychiatrycznych, takich jak omamy czy urojenia.

Po przeprowadzeniu wywiadu, testów przesiewowych, oceny neurologicznej i psychiatrycznej, jeśli istnieje podejrzenie otępienia, zaleca się dalsze badania neuropsychologiczne. Mogą one pomóc w bardziej precyzyjnym ustaleniu diagnozy. Testy te obejmują różne testy psychologiczne, które mogą ujawnić zmiany charakterystyczne dla różnych rodzajów otępienia, takie jak choroba Alzheimera, otępienie czołowo-skroniowe czy otępienie naczyniowe.

Badania laboratoryjne w diagnozie zaburzeń pamięci

Przed ostatecznym postawieniem diagnozy wykonuje się również badania laboratoryjne, takie jak: 

• morfologia, 
• badania biochemiczne nerek, 
• badania biochemiczne wątroby,
• badania biochemiczne tarczycy, 
• badanie stężenia witaminy B12. 

W przypadku objawów neurologicznych zaleca się tomografię komputerową, która pozwala na wykrycie udaru mózgu, wodogłowia, krwiaka przymózgowego, guzów mózgu. Czasami wykonuje się również rezonans magnetyczny w celu lepszego obrazowania mózgu.

Zaburzenia pamięci – postępowanie

W przypadku zauważalnych trudności w przypominaniu sobie informacji, które zwykle są oczywiste, warto rozważyć kilka aspektów własnego trybu życia. Sprawdź, czy utrzymujesz zdrowy styl życia, czy masz odpowiednio dużo czasu na odpoczynek, czy Twoha dieta jest zrównoważona oraz, czy angażujesz się w aktywność fizyczną. Warto także skontrolować, jakie leki przyjmujemy oraz czy nie nadużywamy alkoholu, leków uspokajających czy nasennych.

Dodatkowo istotne jest, czy sami zauważamy problemy z pamięcią, czy to otoczenie zwraca nam na nie uwagę. Sytuacja, gdy otoczenie zauważa nasze trudności, a my sami zaprzeczamy, może wywołać napięcia, co często prowadzi do dramatycznych sytuacji w rodzinie i wśród bliskich. Zaniepokojenie budzi również stan, w którym pacjent nie zdaje sobie sprawy ze swoich problemów. To może być sygnałem początku choroby Alzheimera.

Im młodsza jest osoba, u której pojawiają się zaburzenia pamięci, tym ważniejsza jest konsultacja lekarska. W przypadku pojawienia się innych objawów, takich jak bóle głowy, drgawki, osłabienie kończyn, należy skonsultować się z lekarzem podstawowej opieki zdrowotnej.

Gwałtownie postępująca utrata pamięci w ciągu krótkiego okresu, tj. tygodni czy kilku miesięcy, stanowi niepokojący objaw chorobowy, który wymaga natychmiastowej wizyty u lekarza.

Należy dążyć do wczesnego rozpoznania otępienia podczas początkowych etapów zaburzeń pamięci oraz identyfikacji przyczyn tego procesu. To pozwala na wdrożenie odpowiedniego leczenia, które może spowolnić postęp utraty pamięci.

Mgr Agnieszka Nowak