Zatrzymanie moczu – jakie mogą być przyczyny i co robić?

Zatrzymanie moczu jest zjawiskiem niebezpiecznym dla zdrowia, a nawet życia. Świadczy o rozwoju patologicznych procesów w organizmie, których przyczyny mogą być różne. W przypadku pojawienia się objawów zatrzymania moczu, należy niezwłocznie zasięgnąć porady medycznej.

Budowa układu moczowego

Nerki są głównym organem układu moczowego, odpowiedzialnym za oczyszczanie krwi ze zbędnych, szkodliwych dla organizmu produktów przemiany materii. W efekcie tego procesu powstaje mocz, który moczowodami spływa do zbiornika mięśniowego jakim jest pęcherz moczowy. Następnie mocz zostaje wydalony przy pomocy cewki moczowej – przewodem, który z jednej strony łączy się z pęcherzem moczowym, a z drugiej uchodzi na zewnątrz ciała. Ważnym elementem układu moczowego są również zwieracze cewki moczowej, będące istotną anatomiczną strukturą wchodzącą w skład mięśni dna miednicy. Gdy pęcherz jest wypełniony moczem, mózg wysyła sygnał do mięśni miednicy, które rozluźniając się (przy jednoczesnych skurczach mięśni pęcherza) umożliwiają wydalanie moczu – mikcję.

Do najczęstszych objawów schorzeń układu moczowego należą między innymi:

• ból, pieczenie cewki moczowej podczas oddawania moczu,
• ból w podbrzuszu,
• zmiany w kolorze, zapachu moczu,
• nietrzymanie moczu,
• częstomocz,
• zatrzymanie moczu.

Czym jest zatrzymanie moczu?

Zatrzymanie moczu (łac. retentio urinae) to niemożność mikcji mimo prób, przy obecności pełnego pęcherza lub niemożność wydalenia całej ilości zalegającego moczu w pęcherzu moczowym. Nie jest to schorzenie, a objaw, który może towarzyszyć schorzeniom układu moczowego. Zatrzymanie moczu należy różnicować z bezmoczem, w przypadku którego mocz nie może być wydalony z powodu pustego pęcherza moczowego.

Ostre, całkowite zatrzymanie moczu (ang. acute urinary retention, AUR) to sytuacja, w której dochodzi do nagłego zatrzymania moczu – chory nie jest w stanie go wydalić. Jest to zjawisko bardzo niebezpieczne, zagrażające nie tylko zdrowiu, ale i życiu.
W przypadku przewlekłego, niecałkowitego zatrzymania moczu (ang. chronic urinary retention, CUR), chory ma możliwość częściowego opróżniania pęcherza moczowego, co skutkuje stałym zaleganiem pewnej ilości moczu. To, z kolei, może skutkować infekcjami układu moczowego oraz innymi groźnymi powikłaniami.

U osób w każdej grupie wiekowej (zarówno u niemowląt, starszych dzieci, dorosłych oraz seniorów) może pojawić się zatrzymanie moczu – przyczyna tego zjawiska bywa związana z różnymi nieprawidłowościami w obrębie układu moczowego, stanami psychicznymi czy zażywanymi lekami. Zatrzymanie moczu u kobiet zdarza się o wiele rzadziej niż u mężczyzn.

Zatrzymanie moczu – niedrożność cewki moczowej

Nagłe lub przewlekłe zatrzymanie moczu może być następstwem zwężenia cewki moczowej. Schorzenie to częściej diagnozowane jest u mężczyzn niż u kobiet. Jego przyczyną bywają mechaniczne urazy cewki, zabiegi cewnikowania lub choroby weneryczne (np. rzeżączka).

Przeszkodą utrudniającą lub blokująca odpływ moczu z pęcherza może być choroba nowotworowa układu moczowo-płciowego – rosnąca zmiana nowotworowa uciska cewkę moczową. Do możliwych przyczyn retentio urinae należą w tym przypadku rak stercza (rak gruczołu krokowego), pęcherza moczowego, pochwy, macicy, odbytnicy, prącia.

Zatrzymanie moczu u mężczyzny może być spowodowane łagodnym rozrostem stercza (łac. benign prostatic hyperplasia, BPH). Schorzenie dotyka przede wszystkim panów po 60. roku życia, choć czasami rozwija się już u mężczyzn, którzy ukończyli 40 lat, bardzo rzadko u młodszych. Na skutek powiększenia/rozrostu gruczołu krokowego dochodzi do upośledzenia drożności cewki moczowej. Etiologia schorzenia nie jest do końca poznana; zakłada się, że może być ono efektem zaburzeń hormonalnych.

Do pozostałych przyczyn zatrzymania moczu związanych z niedrożnością cewki moczowej należą między innymi:

• wypadanie narządu rodnego u kobiety – na skutek osłabienia mięśni dna miednicy (tzw. mięśni Kegla) dochodzi do nieprawidłowego położenia macicy, która uciska cewkę moczową;
• krwawienie z dróg moczowych – skrzepliny krwi powodują zatkanie cewki moczowej;
• kamica cewki moczowej – kamienie wywołują całkowitą lub częściową niedrożność cewki moczowej;
• zaparcia – zalegające masy kałowe uciskają cewkę powodując jej zwężenie.

Zatrzymanie moczu – niewydolność mięśnia wypieracza moczu

W trakcie mikcji, mięsień wypieracza moczu ulega rozluźnieniu, wspomagając proces usuwania moczu z organizmu. Jego uszkodzenie może poważnie utrudniać opróżnianie pęcherza. Niewydolność tego mięśnia może być spowodowana między innymi zabiegami w obszarze miednicy, infekcjami (np. kiłą układu nerwowego, półpaścem) oraz zaburzeniem metabolicznym, jakim jest cukrzyca.

Inne przyczyny zatrzymania moczu

Do pozostałych przyczyn zatrzymania moczu należą między innymi:

• lekarstwa (np. antyhistaminowe, przeciwdepresyjne, przeciwbólowo-rozkurczowe, niesteroidowe przeciwzapalne, zmniejszające obrzęk śluzówki nosa),
• czynniki psychogenne,
• nowotwory rdzenia kręgowego,
• zabiegi operacyjne w znieczuleniu ogólnym lub regionalnym (tzw. zatrzymanie moczu po znieczuleniu),
• urazy układu moczowo płciowego oraz rdzenia kręgosłupa,
• zakażenia układu moczowego (np. ostre zapalenie cewki moczowej, zapalenie sromu i pochwy, zapalenie nerek),
• choroby neurologiczne (np. stwardnienie rozsiane, choroba Parkinsona),
• nadmierne przyjmowanie płynów.

Zatrzymanie moczu u starszej osoby

Zatrzymanie moczu jest zjawiskiem, które częściej występuje u ludzi starszych – ryzyko wystąpienia objawu rośnie wraz z wiekiem i jest większe u osób, które zmagają się z chorobami układu moczowego i/lub cierpią na zaparcia.

Zatrzymanie moczu – objawy

Jak wspomniano wcześniej, ostre zatrzymanie moczu to brak mikcji. Symptomowi temu towarzyszy zwykle ból podbrzusza, uczucie parcia na mocz.

W przypadku przewlekłego zatrzymania moczu obserwuje się niekontrolowane wyciekanie niewielkich ilości moczu kroplami (wynika ono z przepełnienia pęcherza moczowego). Chory może również oddawać mocz często, ale w bardzo niewielkich ilościach. Czasami pojawia się naglące parcie na mocz oraz uczucie niecałkowitego opróżnienia pęcherza.

Zatrzymanie moczu – co robić?

W sytuacji, gdy doszło do zatrzymania moczu, należy jak najszybciej skorzystać z pomocy medycznej. W pierwszej kolejności lekarz przeprowadza wywiad z pacjentem; ważna jest informacja dotycząca czasu kiedy nastąpiła ostatnia mikcja, zażywanych leków, przebytych urazów czy infekcji układu moczowo-płciowego. W dalszej kolejności specjalista przystępuje do badania fizykalnego: badania jamy brzusznej, badania per rectum. Badanie USG jamy brzusznej pozwala różnicować zatrzymanie moczu z bezmoczem.

Bardzo istotnym elementem leczenia zatrzymania moczu jest znalezienie źródła problemu. Niezwykle ważna jest więc prawidłowa diagnostyka obejmująca między innymi badania kliniczne, neurologiczne, radiologiczne, endoskopowe oraz urodynamiczne.

Zatrzymanie moczu – leczenie

Leczenie zatrzymania moczu polega na jak najszybszym opróżnieniu pęcherza moczowego przy pomocy możliwie najmniej inwazyjnej metody. Jedną z nich jest cewnikowanie pacjenta. Zabieg może wiązać się z pewnymi powikłaniami (np. lokalnym krwawieniem, zakażeniem), ale korzyści z jego przeprowadzenia są znaczące. Rozważając cewnikowanie należy pamiętać o zagrożeniach wynikających z potencjalnych powikłań zatrzymania moczu, do  których należą między innymi trwałe uszkodzenie nerek.

Jeśli cewnikowanie nie jest możliwe do przeprowadzenia, lekarz może wykonać nadłonową cystostomię przezskórną – przez skórę brzucha, nad spojeniem łonowym, specjalista nakłuwa pęcherz moczowy i w ten sposób umożliwia odprowadzenie moczu.

Dalsze leczenie zatrzymania moczu polega na wyeliminowaniu czynnika, który powoduje objaw. Niekiedy konieczne jest przeprowadzenie zabiegu poszerzenia albo nacięcia cewki moczowej. Czasami lekarz może zadecydować o operacji, np. w przypadku zmiany nowotworowej czy wypadających narządów rodnych kobiety. Bywa, że niezbędne jest poddanie się terapii farmakologicznej, np. w sytuacji infekcji zapalnych dróg moczowych czy łagodnym rozroście stercza.

W przypadku czynników psychogennych powodujących zatrzymanie moczu, niezwykle cenna bywa pomoc psychologa. Czasami leczenie retentio urinae wiąże się z koniecznością odstawienia leków, wywołujących objaw. Jeśli nie ma możliwości usunięcia przyczyny zatrzymania moczu, lekarz może zadecydować o pozostawieniu cewnika w pęcherzu – wówczas powinien on być co jakiś czas wymieniany na nowy.

Zatrzymanie moczu – zapobieganie

Aby ograniczyć ryzyko pojawienia się objawu, jakim jest zatrzymanie moczu, należy leczyć wszelkie schorzenia układu moczowo-płciowego (łagodny rozrost stercza, infekcje wirusowe i bakteryjne itp.). Trzeba unikać leków wywołujących objaw. Kobiety powinny ćwiczyć regularnie mięśnie dna miednicy, aby nie doprowadzić do jej przemieszczenia się. Warto dbać o dietę zapobiegającą zaparciom.