Niski kortyzol – objawy i przyczyny. Czy leczenie jest wskazane?

Nadnercza, mimo swoich niewielkich rozmiarów, są gruczołami wytwarzającymi hormony kluczowe dla prawidłowego funkcjonowania organizmu. Jednym z nich jest kortyzol, znany również pod nazwą „hormon stresu”. Zarówno nadmiar, jak i niedobór kortyzolu mogą skutkować poważnymi konsekwencjami zdrowotnymi. W tym artykule przyjrzymy się bliżej przyczynom, objawom, diagnostyce i metodom leczenia niedoboru kortyzolu w organizmie.

Czym jest kortyzol?

Kortyzol należy do grupy hormonów steroidowych, a więc tych, powstających w przebiegu przemian cząsteczek cholesterolu. Przemiany dotyczą zarówno cholesterolu egzogennego (dostarczanego wraz z pokarmem) oraz endogennego (wytwarzanego samodzielnie przez organizm). Hormon stresu produkowany jest w nadnerczach – parzystych gruczołach, umiejscowionych nad nerkami. 

Wspomniane gruczoły są zbudowane z rdzenia i kory. Rdzeń odpowiada za produkcję i uwalnianie adrenaliny i noradrenaliny, substancji hormonalnych regulujących odpowiedź na takie emocje jak strach czy gniew. Natomiast poszczególne warstwy kory nadnerczy, stanowiącej nawet do 90% masy całego gruczołu, wytwarzają różne hormony, spośród których najważniejszymi są takie jak właśnie kortyzol, aldosteron, czy wytwarzane w niewielkich ilościach hormony płciowe, androgeny.

Dwie główne role kortyzolu w organizmie to jego wpływ na metabolizm, m.in. glukozy, w odpowiedzi na czynniki stresowe, a także regulacja działania układu immunologicznego.

Hormon stresu umożliwia jak najskuteczniejsze wykorzystanie zasobów energetycznych organizmu celem wydajniejszego dostarczenia „paliwa” dla intensywnie pracującego mózgu, mięśni i innych narządów, a także poprawienie ich wydolności poprzez zwiększenie ciśnienia krwi. Wyrzut kortyzolu nasila uwalnianie glukozy przez wątrobę i wzmaga jej produkcję z innych źródeł, takich jak pewne aminokwasy. Zwiększone zostaje również uwalnianie kwasów tłuszczowych przez tkankę tłuszczową – celem dostarczenia dodatkowego źródła energii dla tkanek. Pod wpływem hormonu stresu w nerkach zwiększone zostaje wchłanianie sodu do krwi z równoczesnym hamowaniem jego wydalania wraz z moczem. Zwiększenie stężenia sodu we krwi z równoczesnym obniżeniem jego stężenia w obrębie nerek, skutkuje podwyższeniem ciśnienia tętniczego, a co za tym idzie – zwiększeniem wyrzutu krwi przez serce.

W przypadku układu odpornościowego, kortyzol ma zdolność do hamowania rozwoju stanów zapalnych i reakcji autoimmunologicznych. Fakt ten został wykorzystany w nowoczesnej medycynie celem stworzenia syntetycznych leków steroidowych, o silnym działaniu przeciwzapalnym. Długotrwałe działanie kortyzolu na organizm może być jednak niekorzystne. Powoduje ono „uśpienie” układu immunologicznego i większe narażenie na infekcje, zwłaszcza te, powodowane przez wirusy. Sprzyja również rozwojowi nadciśnienia tętniczego na skutek przewlekłego zatrzymywania sodu w organizmie. 

Niedobór kortyzolu może być co najmniej równie niebezpieczny dla organizmu, jak jego nadmiar. Najważniejszym schorzeniem, związanym z niewystarczającą ilością kortyzolu, jest choroba Addisona (pierwotna niedoczynność kory nadnerczy), a także wtórna niedoczynność kory nadnerczy.

Niski poziom kortyzolu – przyczyny choroby Addisona

Pierwotna niedoczynność kory nadnerczy, a więc choroba Addisona (ang. Addison’s disease, AD), dawniej znana jako cisawica, jest rzadkim schorzeniem, występującym średnio u 4-11/ 100000 osób. Może wystąpić w każdym wieku, jednak grupą najwyższego ryzyka pozostają 30-40-letni dorośli, zwłaszcza kobiety. 

Główną przyczyną AD (nawet do 90% przypadków) jest zapalenie nadnerczy o podłożu autoimmunologicznym. Przyczyny występowania chorób autoimmunologicznych, w których białe krwinki organizmu rozpoznają jako „wrogie” i atakują własne białka, tkanki i narządy, nie zostały w pełni poznane. Decydujące mogą być tutaj czynniki genetyczne, środowiskowe czy zakaźne. Znacznie rzadziej AD jest wywołana nieprawidłowym działaniem enzymów, biorących udział w wytwarzaniu kortyzolu. AD może często współwystępować z innymi chorobami autoimmunologicznymi, np. tarczycy. Innymi schorzeniami i procedurami, mogącymi wywoływać AD są:

• gruźlica,
• nowotwory i ich przerzuty do nadnerczy,
• wrodzone choroby genetyczne, przebiegające z zanikiem nadnerczy,
• terapie niektórymi lekami,
• stany po zabiegu usunięcia obu nadnerczy,
• zmniejszona krzepliwość krwi, skutkująca jej wylewami do nadnerczy: szczególnie u dzieci w przebiegu niebezpiecznej dla życia posocznicy (sepsy), wywołanej przez bakterie – np. meningokoki.

Wtórny niedobór kortyzolu

Wtórny niedobór kortyzolu jest wywoływany przede wszystkim przez niedobór jego „regulatora” – czyli ACTH (hormonu adrenokortykotropowego). ACTH jest wytwarzane w przysadce mózgowej i stymuluje nadnercza do wytwarzania m.in kortyzolu. Niewystarczający poziom ACTH nie jest w stanie pobudzić pracy nadnerczy, co skutkuje niedoborem hormonu stresu. Przyczynami nieprawidłowej pracy przysadki mózgowej mogą być nowotwory, stany zapalne, czy operacje mogące wiązać się z powikłaniami, takimi jak jej uszkodzenie. Należy również stosować się do zaleceń lekarza w trakcie terapii lekami o charakterze steroidowym – ich zbyt szybkie odstawienie może spowodować, że przyzwyczajony do sztucznego źródła dodatkowego kortyzolu organizm, nie zdąży wznowić jego samodzielnej produkcji.

Niski kortyzol – objawy

Niezależnie od tego, czy mamy do czynienia z pierwotnym, czy wtórnym niedoborem kortyzolu, ich objawy są w większości bardzo podobne. Jakie więc mogą wskazywać na niedobór kortyzolu? Będzie to:

• utrata wagi i apetytu,
• skrajne, przewlekłe uczucie zmęczenia, zasłabnięcia spowodowane niskim stężeniem glukozy we krwi i niskim ciśnieniem tętniczym, zwłaszcza w pozycji stojącej (zwłaszcza w przebiegu AD),
• ściemnienie skóry, zwłaszcza w miejscach eksponowanych na słońce, a także na łokciach, zgięciach dłoni czy otoczkach sutkowych (tylko w przebiegu AD),
• zmiany nastroju,
• hiperkaliemia (wysokie stężenie potasu we krwi), hiponatremia (niskie stężenie sodu we krwi),
• wzmożone oddawanie moczu (poliuria),
• zaburzenia miesiączkowania,
• apetyt na słone pokarmy,
• kryzys addisonowski: najgroźniejsze powikłanie nieleczonej choroby Addisona, objawiające się skrajnie niskim ciśnieniem tętniczym, hipoglikemią i hiperkaliemią – jest stanem bezpośredniego zagrożenia życia.

Niski kortyzol – diagnostyka

Diagnostyka niskiego kortyzolu jest oparta o wywiad z pacjentem, badania laboratoryjne i obrazowe.

• niski poziom kortyzolu rano: wykazany w badaniu laboratoryjnym, najlepiej odzwierciedla zdolność organizmu do wytwarzania kortyzolu, gdyż właśnie o poranku jego poziom powinien być najwyższy, zgodnie z jego dobowym rytmem wydzielania. W ciężkich przypadkach niedoboru, kortyzol może być praktycznie niewykrywalny w organizmie;
• hipokaliemia, hiponatremia;
• hipoglikemia, zwłaszcza u dzieci;
• w morfologii krwi: możliwa eozynofilia i limfocytoza;
• zwiększona aktywność reninowa osocza;
• brak wzrostu wydzielania kortyzolu po 1h w krótkim teście stymulacji z ACTH (synaktenem) – syntetycznym odpowiednikiem ACTH;
• długi test stymulacji z synaktenem – przeprowadzany na oddziale endokrynologicznym, umożliwia różnicowanie pierwotnej i wtórnej postaci niedoboru kortyzolu;
• RTG, TK, USG, EKG – celem oceny zmian zwapnieniowych, zapalnych, czy zaburzeń pracy serca, wywołanych hiperkaliemią.  

Niski kortyzol – leczenie

W przypadku wystąpienia niepokojących nas objawów, mogących wskazywać na niski poziom kortyzolu, należy skonsultować się z lekarzem pierwszego kontaktu lub endokrynologiem. Na podstawie wywiadu z pacjentem oraz odpowiednich badań laboratoryjnych i obrazowych, zostaje dobrane odpowiednie leczenie, opierające się o uzupełnianie niedoboru hormonu za pomocą leków glikokortykosteroidowych (głównie hydrokortyzonu). Z uwagi na fakt, że wydzielanie kortyzolu jest mocno związane z porą dnia, dawki leku muszą być przyjmowane w odpowiednich odstępach czasowych, ściśle według zaleceń lekarza, a ich wysokość jest uzależniona od stanu pacjenta.

Podsumowanie – FAQ

1. Niski kortyzol a tycie – czy poziom kortyzolu wpływa na wagę?

Niski kortyzol może powodować utratę masy ciała w wyniku zmniejszenia apetytu i zaburzeń metabolizmu składników odżywczych, takich jak glukoza, tłuszcze czy aminokwasy.

2. Co oznacza za niski kortyzol po dexametazonie?

Zbyt niski kortyzol po dexametazonie jest równoznaczny z brakiem reakcji nadnerczy na ACTH i świadczy o ich niedoczynności. Wskazuje też na konieczność dalszej diagnostyki, celem różnicowania AD i niedoczynności wtórnej.

3. Jak podnieść niski kortyzol?

Niski kortyzol uzupełnia się syntetycznymi postaciami hormonu, najczęściej hydrokortyzonem, pod ścisłym nadzorem lekarza.

Mgr Aleksandra Wasilów