Biegunka u niemowlaka - jak sobie radzić i kiedy zgłosić się do lekarza?

Biegunka u niemowlaka prawie zawsze kojarzy się z kroplówkami i godzinami spędzonymi przy łóżku szpitalnym dziecka. Zdarza się, że walka z biegunką staje się walką o życie malucha, ale czy zawsze?

Biegunka – co to jest?

Biegunka, według definicji jest stanem, w którym dziecko oddaje co najmniej 3 luźne stolce na dobę lub 1 stolec z domieszką krwi, ropy lub śluzu. Co do zasady, u starszych dzieci biegunka nie powoduje poważnych skutków zdrowotnych, natomiast powtarzające się epizody mogą być przyczyną niedożywienia i negatywnie wpływać na rozwój. W pediatrii rozwolnienie u niemowlaka jest bardzo częstym problemem.

W zależności od czasu trwania wyróżniamy biegunki:

• Ostre (trwające < 7 dni)
• Przewlekłe (trwające >14 dni)

Najczęstszymi czynnikami wywołującymi biegunki u dzieci są wirusy, rzadziej bakterie i pasożyty. U niemowląt etiologia biegunek najczęściej jest wirusowa. Powodują ją rotawirusy i norowirusy, nieco rzadziej adenowirusy. Bakterie będące przyczynami biegunek u niemowląt to: Campylobacter, Salmonella i enteropatogenne Escherichia coli (EPEC). Rzadziej jako przyczyny wskazuje się zakażenia pierwotniakami, pasożytami, lub zatrucia egzotoksynami.

Biegunki diagnozowane u niemowląt

Najczęściej występującą biegunką niemowląt jest biegunka ostra (35-50% przypadków). Ma ona charakter samoograniczający i w przypadku dobrze kontrolowanego leczenia nawadniającego, powinna ustąpić po około 5-7 dniach. W pierwszych latach życia biegunka pojawia się 1-2 razy do roku, niestety bardzo często wiążąc się z hospitalizacją. Do 5. roku życia każde dziecko przynajmniej raz przechodzi infekcję rotawirusową.

Biegunka przewlekła u niemowląt

U niemowląt często diagnozuje się też biegunki osmotyczne, wynikające z upośledzenia trawienia składników pokarmowych w jelitach. U dzieci może to wynikać z kształtującego się jeszcze układu pokarmowego. Rozwolnienie takie wiążę się z brakiem tolerancji laktozy, czy też celiakią, lecz stwierdzenie przyczyny wymaga przeprowadzenia dodatkowej diagnostyki, aby móc wdrożyć skuteczne leczenie. Kuracja najczęściej opiera się na diecie eliminacyjnej, usuwającej składnik powodujący biegunkę.

Biegunka pędraków (niespecyficzna biegunka przewlekła) jest jedną z najczęściej diagnozowanych biegunek przewlekłych u niemowląt i dzieci. Zwyczajowo występuje między 1 a 3 r. ż. a objawy ustają samoczynnie około 4 r. ż. Związana jest z niezrównoważoną dietą – znaczna przewaga napojów (zwłaszcza dosładzanych) nad posiłkami stałymi, które w dodatku są ubogotłuszczowe. Dziecko w przypadku takiej biegunki rozwija się prawidłowo i zbilansowanie diety powinno pomóc w ustąpieniu objawów.

Biegunka wrodzona – sodowa/chlorowa, jest wynikiem mutacji genetycznych. Charakterystyczna dla obrazu tego typu rozwolnienia jest wodnista biegunka wiążąca się z utratą cennych dla organizmu jonów. Nieleczona może prowadzić do powikłań ze strony nerek oraz opóźnieniem rozwoju.

W temacie biegunki przewlekłej warto wspomnieć również o biegunkach niepoddających się leczeniu, które ujawniają się u dziecka około 3 m. ż. Jako przyczynę wskazuje się: wrodzony zanik mikrokosmków, dysplazję epitelialną, biegunkę fenotypową, enteropatię immunologiczną, enteropatię autoimmunizacyjną. Biegunki takie wiążą się z trwającymi wodnistymi biegunkami.

Biegunka poantybiotykowa to schorzenie mogące się pojawić jako powikłanie antybiotykoterapii. W jej leczeniu kluczowe jest stosowanie probiotyków przy okazji stosowania antybiotyków.

Biegunka u niemowlaka karmionego piersią

Warto pamiętać, że nie zawsze luźny stolec oznacza biegunkę. Standardowa definicja biegunki nie odnosi się do niemowląt karmionych piersią. U dziecka karmionego naturalnie stolec prawidłowy jest luźny, koloru żółtego do pomarańczowego, może zawierać też twarde składniki otoczone wodnistą otoczką, a liczba stolców jest dużo większa niż u dzieci karmionych mlekiem modyfikowanym (nawet do 10 dziennie).

W takim przypadku za patologię uważa się znaczny wzrost ilości oddawanego przez dziecko stolca (10 ml/kg m.c./dobę). U noworodka karmionego piersią rzadko zdarza się biegunka ostra. Jej wystąpienie możliwe jest w przypadku uogólnionej posocznicy lub zakażenia szpitalnego spowodowanego pałeczką okrężnicy (E. coli) lub rotawirusami. Co istotne, karmienie piersią pomaga zapobiegać biegunkom rotawirusowym.

Objawy biegunki u niemowlaka

Często charakterystyczne objawy towarzyszące rozwolnieniu u niemowlaka mogą być pomocne w określeniu etiologii biegunki. Zakażenia bakteryjne charakteryzują się gorączką (> 40ºC), obecnością krwi w stolcu, częstym oddawaniem stolca o luźnej konsystencji w małej objętości, bólem brzucha, objawami z układu nerwowego. Z kolei zakażenia wirusowe wiążą się z występowaniem wymiotów. Charakterystyczny dla etiologii wirusowej biegunki jest także kwaśny zapach wydalanego stolca.

Domowe sposoby na biegunkę u niemowlaka

Rodzice często zastanawiają się, co należy podać w przypadku, gdy u niemowlaka wystąpi biegunka. Podawanie preparatów leczniczych prawie zawsze wiąże się z problemami z dawkowaniem, ponieważ dziecko zazwyczaj wypluwa lek, przez co nigdy nie wiadomo, ile z niego faktycznie zostało mu podane.

Biegunka u niemowlaka – co podać?

Pierwszym krokiem, który powinien podjąć rodzic w leczeniu biegunki jest nawadnianie dziecka. Pozwala to na utrzymanie równowagi wodno-elektrolitowej, aby uniknąć późniejszych powikłań, w tym odwodnienia organizmu. Najlepiej do tego nadają się nawadniające płyny doustne zawierające elektrolity i glukozę. Gotowe preparaty tego typu są dostępne w aptece bez recepty.

W warunkach domowych można podać płynne potrawy, wodę, napoje niesłodzone, herbatę. Dobrym praktyką jest, by matka karmiąca piersią, częściej przystawiała dziecko do piersi, celem utrzymania odpowiedniego nawodnienia. Niewskazane jest głodzenie dziecka, wcześniej praktykowane oraz zmiana diety dziecka, szczególnie jeżeli dopisuje mu apetyt. 

Dobrą praktyką jest stosowanie probiotyków o udowodnionej naukowo skuteczności (Lactobacillus GG; S. boulardi i L. reuteri), lecz tylko w przypadku, gdy dziecko jest odpowiednio nawadniane. Probiotyki używane są tylko wspomagająco i nie mogą zastąpić nawadniania organizmu.

Ze szczególnym przypadkiem mamy do czynienia, gdy dziecko wymiotuje przy okazji biegunki. Wówczas nawadnianie nie będzie tak efektywne. Ważne jest by podawać dziecku płyny w temperaturze pokojowej, często (co kilka minut), w mniejszych porcjach. Gdy matka karmi piersią może po prostu częściej przystawiać dziecko do piersi.

Według najnowszych wytycznych antybiotykoterapia biegunki ostrej została ograniczona do leczenia infekcji współistniejących, chyba, że w kale zaobserwowano krew. Wtedy stosuje się celowaną antybiotykoterapię wprowadzoną na podstawie wyniku badania bakteriologicznego.

Nie zaleca się podawania niemowlakowi leków przeciwbiegunkowych oraz węgla aktywnego, z powodzeniem stosowanych w leczeniu biegunki u dzieci starszych i dorosłych.

W Polsce dostępna jest szczepionka na rotawirusy, czyli na najczęstsze czynniki etiologiczne ostrej biegunki u niemowląt. Jest to szczepionka doustna, realizowana w 3 dawkach, w ramach kalendarza szczepień ochronnych. Pierwszą dawkę należy podać między 6. a 12. tygodniem życia. Szczepionka zmniejsza ryzyko hospitalizacji, ze względu na zmniejszenie ciężkości przebiegu zakażenia.

Na każdym etapie biegunki konieczna jest obserwacja dziecka, aby w porę zareagować w przypadku pojawiających się objawów odwodnienia (zapadnięte gałki oczne, brak apetytu, osłabienie, późniejsze objawy neurologiczne). Najlepszym sposobem jest unikanie pojawienia się choroby u dziecka przez naukę zasad podstawowej higieny, jak częste mycie rąk, szczególnie podczas przygotowania posiłków, a także mycie owoców i warzyw przez spożyciem.

Biegunka u niemowlaka – kiedy do lekarza?

Wystąpienie objawów biegunki nie zawsze oznacza konieczności udania się od razu do lekarza pediatry. W większości przypadków nie może on zalecić niczego więcej niż możemy sami zrobić w domu, czyli odpowiedniego nawadniania, podania probiotyku, pilnowania, aby dziecko odpowiednio się odżywiało i obserwacji dziecka. Ostra biegunka u niemowlaka ustępuje zazwyczaj sama i rutynowa diagnostyka mikrobiologiczna nie jest wskazana ze względu na dość długi czas oczekiwania na wynik, w którym to może dojść do poprawy stanu dziecka.

W przypadku biegunek przewlekłych lub przedłużających się, konieczne jest ustalenie czynnika sprawczego, aby skutecznie leczyć rozwolnienie.

Bezwzględnie należy udać się do lekarza, jeżeli zauważa się u dziecka:

• Krew w stolcu,
• Niechęć do jedzenia i picia,
• Objawy odwodnienia (spadek m.c. >9%) – zapadnięte gałki oczne, płacz bez łez, suchy język, rzadkie i skąpe oddawanie moczu,
• Niepowodzenie nawadniania doustnymi preparatami nawadniającymi,
• Towarzyszące zaburzenia neurologiczne (np. rozdrażnienie, apatia, senność),
• Uporczywe lub żółciowe wymioty,
• Brak możliwości zapewnienia odpowiedniej opieki w domu,
• Brak poprawy lub nasilające się objawy.

Wskazaniem do wizyty u lekarza jest również wiek dziecka do 2 miesiąca życia.

Na konieczność przeprowadzenia dodatkowej diagnostyki bakteriologicznej (domniemane zakażenie bakteryjne) wraz z hospitalizacją dziecka wskazują: 

• Krew lub śluz w stolcu,
• Gorączka,
• Objawy ze strony ośrodkowego układu nerwowego,
• Odbyta podróż do krajów o zwiększonym ryzyku infekcji bakteryjnej,
• Zachorowania epidemiczne.

Biegunka u niemowlaka może wystąpić w każdym momencie i wcale nie musi być wskazaniem do natychmiastowej wizyty u pediatry. Pierwszymi podejmowanymi przez nas krokami powinny być nawodnienie dziecka oraz obserwacja. W przypadku przedłużających się lub niepoddających leczeniu objawów biegunki, warto udać się do pediatry celem zlecenia szczegółowej diagnostyki i wdrożenia leczenia.

Mgr Jolanta Pawłowska

Bibliografia:

1. https://www.mp.pl/pacjent/pediatria/lista/76725,biegunka-u-niemowlecia-karmionego-piersia-jak-postapic
2. https://www.mp.pl/pacjent/pediatria/choroby/ukladpokarmowy/61309,biegunka-ostra
3. Przetrwała biegunka – wciąż poważny problem zdrowotny w krajach rozwijających się. Socha J. Gastroenterologia Praktyczna 2014, 1 (22), 25-26.
4. Acute diarrhoea in children — the latest guidelines. Mieczysława Czerwionka-Szaflarska, Inga Adamska. Forum Medycyny Rodzinnej 2009, tom 3, nr 6, 431–438.
5. Wytyczne postępowania w ostrej biegunce u dzieci – nowości i zmiany. Anna Rybak. Standardy medyczne/ pediatria; t.5/2008; 275–284.
6. https://www.mp.pl/pacjent/pediatria/choroby/ukladpokarmowy/76136,biegunka-przewlekla
7. Położnictwo praktyczne i operacje położnicze” Joachim W. Dudenhausen Willibald Pschyrembel; Wyd. Lekarskie PZWL 2000; s. 419
8. Biegunki i zaparcia u dzieci” ; Urszula Grata-Borkowska, Dagmara Pokorna-Kałwak; LEKARZ POZ 1/2015