Hormony tarczycy - za co odpowiadają? Badania i normy

Tarczyca to niewielki gruczoł położony tuż poniżej krtani, pełniący ważną rolę regulacyjną w naszym organizmie. Narząd ten wytwarza hormony odpowiedzialne za wiele procesów, a zaburzenia jej pracy mogą być przyczyną poważnych problemów zdrowotnych. Pierwszym skojarzeniem z hormonami tarczycy zwykle jest badanie TSH. Czy słusznie? Co tak naprawdę kryje się pod określeniem hormony tarczycy i jakie badania warto wykonać, aby ocenić funkcję tarczycy?

Jakie są hormony tarczycy?

Tarczyca zbudowana jest z pęcherzyków, w których wytwarzane są hormony:

• tyroksyna (T4) – stanowi ok 85% wytwarzanej puli hormonów, ale jest to forma mało aktywna, pełni głównie funkcję tzw. prohormonu;
• trójjodotyronina (T3) – główny hormon tarczycy wykazujący silną aktywność, powstaje w wyniku odłączenia od tyroksyny cząsteczki jodu.

Hormony T3 i T4 w większości pozostają zmagazynowane w tarczycy w postaci związanej z tyreoglobuliną. Wydzielane do krwiobiegu również krążą w postaci związanej z białkami transportującymi. Aktywne działanie wykazują dopiero po uwolnieniu i to właśnie tzw. wolne hormony tarczycy działają w tkankach:

• FT4 (free-T4) – wolna tyroksyna – hormon mało aktywny, ma jednak większe znaczenie w badaniach krwi niż FT3 ze względu na większą pulę pozostającą w krwiobiegu;
• FT3 (free-T3) – wolna trójjodotyronina – jest to hormon działający głównie wewnątrz komórek, a jego ilość zależy dodatkowo od przebiegu konwersji z FT4, dlatego rzadziej wykorzystuje się go w badaniach krwi.

Konwersja hormonów tarczycy polega na tym, że pierwotnie wytwarzany przez tarczycę hormon T4 (oraz FT4) posiada wbudowane w swoją cząsteczkę cztery atomy jodu. Aby hormon mógł aktywnie działać, niezbędna jest konwersja FT4 do FT3, która polega na odłączeniu jednego z atomów jodu.

Niewielka część puli FT4 ulega konwersji do tzw. odwróconej formy T3, czyli rT3 (ang. reversed T3). Forma ta jest zupełnie nieaktywna biologicznie, ale podobna w budowie do właściwej postaci hormonu. W przypadku zaburzeń w przebiegu konwersji hormonów tarczycy zbyt duża pula rT3 może blokować działanie aktywnej formy, co należy brać pod uwagę m.in. w ocenie skuteczności leczenia niedoczynności tarczycy.

Z tarczycą zwykle kojarzony jest też hormon TSH. Należy jednak pamiętać, że TSH wcale nie jest hormonem tarczycy! Tyreotropina (TSH) jest hormonem wydzielanym przez przysadkę mózgową i pełni rolę nadrzędną – regulującą – wobec hormonów tarczycy. To od poziomu TSH zależy ilość wytwarzanych hormonów tarczycy i odwrotnie. Mechanizm ten określa się mianem ujemnego sprzężenia zwrotnego.

Jak działają hormony wydzielane przez tarczycę?

Mechanizm regulujący działanie hormonów tarczycy zaczyna się w podwzgórzu, gdzie wydzielany jest hormon TRH, który stymuluje przysadkę mózgową do produkcji TSH. Tyreotropina przysadkowa pobudza tarczycę do produkcji T4 i T3.

Równowagę w organizmie pozwala zachować ujemne sprzężenie zwrotne, dzięki któremu przysadka reaguje na nadmiar hormonów tarczycy we krwi zahamowaniem produkcji TSH. Niedobór hormonów tarczycy z kolei powoduje zwiększenie wydzielania TSH.

Tak precyzyjne mechanizmy regulujące są ważne, ponieważ hormony tarczycy regulują czynności większości narządów, działają najbardziej wielokierunkowo ze wszystkich hormonów człowieka.

Odpowiadają za:

• rozwój mózgu, szczególnie neuronów kory mózgowej;
• pobudzanie czynności układu nerwowego;
• gospodarkę białkami, lipidami i węglowodanami;
• prawidłowy wzrost kości i chrząstek oraz metabolizm kostny;
• prawidłowy przebieg dojrzewania płciowego;
• regulację temperatury ciała.

Badanie hormonów tarczycy – kiedy wykonać?

Oznaczenie poziomu hormonów tarczycy warto wykonać, kiedy istnieje podejrzenie nadczynności lub niedoczynności tego gruczołu. Zaburzenia te wiążą się zwykle z takimi objawami jak:

• w przypadku nadczynności tarczycy: nadmierne pobudzenie, wzmożona potliwość, nietolerancja ciepła, ciepła skóra, ubytek masy ciała, wypadające włosy, przyspieszone bicie serca, biegunki, drżenie rąk, powiększone wole;

• w przypadku niedoczynności tarczycy: blada, chłodna skóra, matowe i łamliwe włosy, zmniejszona potliwość, częste obrzęki twarzy i kończyn, przyrost masy ciała, częste uczucie chłodu, spadek koncentracji, zwolnione bicie serca, zaparcia.

Wymienione objawy mogą być tak różnorodne, że trudno jednoznacznie na ich podstawie określić źródło problemów. Dlatego warto udać się do lekarza, który zleci odpowiednie badania.

Należy pamiętać, że zmiany w puli hormonów płciowych w organizmie mają wpływ na funkcję tarczycy, dlatego warto kontrolować funkcje tarczycy w takich okresach jak:

• ciąża;
• menopauza;
• stosowanie antykoncepcji hormonalnej lub HTZ.

Na funkcjonowanie tarczycy wpływać też mogą niektóre zażywane leki i przewlekłe choroby – w takich sytuacjach lekarz może zalecić regularne wykonywanie badań tarczycy, aby w porę uniknąć powikłań ogólnoustrojowych.

Hormony tarczycy – badania

Jakie badania wykonać, aby ocenić funkcję tarczycy? Najlepiej zestaw badań dobierze lekarz w zależności od potrzeby pacjenta. Podstawowe badania laboratoryjne na tarczycę może zlecić lekarz rodzinny. Badania z krwi można też wykonać bez skierowania.

Przy badaniu hormonów tarczycy warto wiedzieć, że:

• jako podstawowe badanie przesiewowe wykonuje się badanie TSH, mimo że nie jest to hormon wydzielany przez tarczycę, a przez przysadkę. Jest jednak bardzo czułym wskaźnikiem, ponieważ ulega zauważalnym wahaniom nawet przy niewielkich zmianach stężeń hormonów tarczycy. Pozwala wykryć zaburzenia w funkcjonowaniu tarczycy jeszcze w postaci subklinicznej, czyli zanim pojawią się jakiekolwiek objawy;
• jeśli stężenie TSH jest nieprawidłowe, oznacza się stężenie FT4, czasami również FT3, aby ocenić nasilenie i rodzaj zaburzeń;
• FT3 oraz T3 i T4 mają mniejsze znaczenie diagnostyczne niż FT4, ponieważ ich stężenie w dużym stopniu zależy od czynników poza tarczycowych, takich jak mechanizmy konwersji czy ilość białek wiążących.

Hormony tarczycy – normy

Zakresy referencyjne dla wyników oznaczeń hormonów tarczycy mogą być różne w różnych laboratoriach, ponieważ zależą od stosowanej metody oznaczania. Inne mogą też być stosowane jednostki. Poniżej podano przykładowe zakresy referencyjne dla najczęściej wykonywanych oznaczeń, wg publikacji: Diagnostyka laboratoryjna z elementami biochemii klinicznej. Solnica B., Dembińska-Kieć A., Naskalski J.W., Urban & Partner Wrocław 2022.

TSH    0,4-4,2 mIU/l

FT3     1,5 – 4 ng/l      lub       2,25 – 6 pmol/l

FT4     8 – 20 ng/l       lub       10-25 pmol/l

Normy (wartości referencyjne) dla wykonanych badań podane są zawsze na wyniku. W przypadku jego zbyt niskiej wartości wynik oflagowany jest literą „L” (Low – zbyt niski), w przypadku zbyt wysokiej – literą „H” (High – wysoki).

Interpretując wyniki badań hormonów tarczycy zawsze należy kierować się zakresami referencyjnymi podanymi na wyniku. Porównywanie wyników otrzymanych w różnych laboratoriach nie jest miarodajne. Jeśli wskazane jest regularne kontrolowanie poziomu hormonów tarczycy, należy wykonywać je w tym samym laboratorium.

Hormony tarczycy – interpretacja wyników

Interpretacja wyników badań hormonów tarczycy nie jest prosta ze względu na wiele współzależności regulacyjnych. Wyniki badań powinien interpretować lekarz, znający inne dane kliniczne pacjenta, takie jak współistniejące choroby przewlekłe, stosowane leki oraz występujące dolegliwości.

To, że wyniki mieszczą się w podanych zakresach referencyjnych niekoniecznie oznacza, że wszystko jest w porządku. Dla lekarza ważne jest również to, czy występują duże wahania poziomów hormonów lub jakie towarzyszą im specyficzne objawy.

Najczęstsze zaburzenia funkcji tarczycy, jakie mogą wykazać wyniki podstawowych badań laboratoryjnych to:

• pierwotna nadczynność tarczycy – stężenie hormonów tarczycy podwyższone, TSH niskie;
• wtórna nadczynność tarczycy – stężenie hormonów tarczycy podwyższone, TSH również podwyższone; zaburzenia mają przyczynę pozatarczycową;
• pierwotna niedoczynność tarczycy – stężenie hormonów tarczycy obniżone, TSH podwyższone;
• wtórna niedoczynność tarczycy – stężenie hormonów tarczycy podwyższone, TSH również obniżone; zaburzenia mają przyczynę pozatarczycową.

Inne badania na tarczycę

W zależności od podejrzenia choroby w celu uzupełnienia badania hormonów tarczycy lekarz może zlecić oznaczenie poziomu przeciwciał anty-TG i anty-TPO lub TRab, które często towarzyszą różnym chorobom autoimmunologicznym tarczycy.

W przypadku nieprawidłowości pracy tarczycy w niektórych przypadkach przydatne mogą być badania poziomu tyreoglobuliny lub rT3, a także kalcytoniny.

Do pełnej diagnostyki tarczycy ważne są również badania obrazowe (USG), pokazujące ewentualny rozrost gruczołu lub obecność guzków.

Mgr Marta Filipowska

Bibliografia:

1. Gajewski Piotr, Interna Szczeklika 2022. Kraków: Medycyna Praktyczna, 2022.
2. Neumeister Birgid. Diagnostyka laboratoryjna. Poradnik kliniczny. Elsevier Health Sciences, 2013.
3. Diagnostyka laboratoryjna z elementami biochemii klinicznej. Solnica B., Dembińska-Kieć A., Naskalski J.W., Urban & Partner Wrocław 2022.