Oznaki odwodnienia organizmu. Jak je rozpoznać i zapobiegać?

Odwodnienie to brak wystarczającej ilości wody w organizmie. Najlepszym sposobem na pokonanie odwodnienia jest regularne picie płynów, zanim jeszcze powstanie uczucie pragnienia. To właśnie pragnienie jest pierwszą oznaką odwodnienia, czyli ujemnego bilansu płynów w organizmie, co z kolei może generować kolejne objawy, w postaci bólu, zawrotów głowy i zmęczenia. Jakie są oznaki odwodnienia i dla kogo jest ona szczególnie niebezpieczne?

Odwodnienie – kiedy do niego dochodzi?

Odwodnienie występuje wtedy, gdy traci się więcej płynów niż przyjmuje, np. podczas intensywnego treningu, biegunki czy gorączki. Organizm nie ma wtedy wystarczającej ilości wody do wykonywania swoich podstawowych funkcji życiowych. Jeśli nie uzupełni się utraconych płynów, odwodnienie staje się przyczyną objawów klinicznych. Dlaczego właściwe nawodnienie jest istotne i dlaczego woda jest aż tak istotna naszego organizmu? Organizm ludzki składa się z około 55% do 78% wody. Różnice zależą od wieku i płci np. noworodki mają około 78% wody, roczne dziecko to 65%, dorośli mężczyźni posiadają 60%, a dorosłe kobiety około 55%. Mózg człowieka składa się w 73% z wody, podobnie jak serce. Natomiast kości to 31% wody, mięśnie i nerki to 79%, a skóra to 64%. Aż 83% wody stanowią płuca. Woda bierze udział w wielu procesach zachodzących w naszym organizmie, takich jak:

• trawienie pokarmów poprzez tworzenie śliny, kwasu żołądkowego czy żółci;
• detoksykacja organizmu poprzez usuwanie zbędnych produktów przemiany materii z moczem, kałem oraz przez skórę;
• udział w procesach metabolicznych np. oddychanie komórkowe;
• tworzenie mazi kostno-stawowej do prawidłowego poruszania się;
• tworzenie hormonów oraz neuroprzekaźników w ośrodkowym układzie nerwowym;
• jako składnik krwi bierze udział w dostarczaniu tlenu do komórek;
• regulacja temperatury ciała.

Ponadto woda działa jak amortyzator dla mózgu, rdzenia kręgowego, a u kobiet w ciąży wody płodowe (inaczej płyn owodniowy) otaczają dziecko, chroniąc je przed urazami mechanicznymi, wahaniami temperatury i drobnoustrojami. Woda jest ważna dla organizmu, zwłaszcza w ciepłe dni. Chroni organizm przed przegrzaniem. Podczas ćwiczeń czy aktywności fizycznej jest zużywana do pracy mięśni, jak również regulacji temperatury ciała. Aby nie dopuścić do przegrzania, ciało pozbywa się ciepła poprzez pot. Gdy pot odparowuje, schładza tkanki. Duże pocenie się zmniejsza poziom wody w organizmie, a ta utrata płynów powoduje ujemny bilans wodny.

Jakie są oznaki odwodnienia organizmu?

Niedostateczne spożycie wody lub jej nadmierna utrata powoduje ujemny bilans wodny organizmu. Prowadzi on do zaburzeń w gospodarce wodno-elektrolitowej, równowadze kwasowo-zasadowej i termoregulacji. Odwodnienie łagodne to niedobór do 5% wody, średnie do 10%, ciężkie 15%. Każdy może się odwodnić, ale stan ten jest szczególnie niebezpieczny dla małych dzieci i osób starszych. Najczęstszą przyczyną odwodnienia u małych dzieci jest ciężka biegunka i wymioty. Starsi dorośli mają naturalnie mniejszą objętość wody w swoich ciałach, mogą mieć schorzenia lub przyjmować leki, które zwiększają ryzyko odwodnienia. Oznacza to, że nawet drobne choroby, takie jak infekcje układu oddechowego lub pęcherza moczowego, mogą powodować odwodnienie u osób starszych. Ujemny bilans wodny łagodny lub umiarkowany można wyrównać podając więcej płynów. Ciężkie odwodnienie wymaga natychmiastowej pomocy medycznej. Pragnienie w tym przypadku nie zawsze musi być wczesnym wskaźnikiem zapotrzebowania organizmu na wodę. Wiele osób, zwłaszcza starszych, nie odczuwa pragnienia, dopóki nie jest już odwodnione. Dlatego ważne jest, aby zwiększyć spożycie wody podczas upałów lub gdy osoba jest chora. Oznaki i objawy odwodnienia u dorosłego, dziecka czy niemowlęcia, mogą się różnić.

Oznaki odwodnienia u niemowląt

Niemowlęta i dzieci, u których występuje ciężka biegunka łącznie z wymiotami, są szczególnie narażone na gwałtowne odwodnienie. Mniejsze organizmy szybciej tracą wodę również z powodu wysokiej gorączki lub oparzeń. Małe dzieci często nie potrafią powiedzieć, że są spragnione, ani też nie mogą same sięgnąć po napoje, kiedy odczuwają pragnienie.

Oznaki odwodnienia u dzieci i niemowląt to:

• suchy język i suche usta;
• brak łez podczas płaczu;
• zapadnięte oczy, policzki;
• zapadnięte ciemiączko;
• apatia lub drażliwość;
• mniej niż sześć mokrych pieluch dziennie (dla niemowląt) i brak mokrych pieluch lub oddawania moczu przez osiem godzin (dla małych dzieci);
• podkrążone oczy;
• sucha i pomarszczona skóra;
• głęboki, szybki oddech;
• zimne dłonie i stopy.

W przypadku niemowląt i dzieci, które uległy odwodnieniu w wyniku biegunki, wymiotów lub gorączki, należy stosować dostępny bez recepty doustny roztwór nawadniający. Roztwory te zawierają wodę i sole w określonych proporcjach w celu uzupełnienia zarówno płynów, jak i elektrolitów.

Oznaki odwodnienia u dorosłego

Wraz z wiekiem rezerwa płynów w organizmie zmniejsza się jak również zdolność do oszczędzania wody, a poczucie pragnienia słabnie. Problemy te są potęgowane przez choroby, takie jak cukrzyca, demencja oraz przewlekłe stosowanie leków moczopędnych np. obniżających ciśnienie. Osoby starsze mogą również mieć problemy z poruszaniem się, które ograniczają ich zdolność do samodzielnego pozyskiwania wody.

Oznaki odwodnienia u dorosłego i starszych osób to:

• suche usta;
• suchość śluzówek;
• ekstremalne pragnienie;
• rzadsze oddawanie moczu;
• ciemny kolor moczu;
• zmęczenie;
• senność;
• spadek ciśnienia krwi w pozycji stojącej;
• zawroty i bóle głowy;
• dezorientacja, zaburzenia świadomości.

Odwodnienie, ujawnia się również w badaniach krwi i moczu.

• Badanie moczu – prawidłowy mocz jest klarowny, blady lub słomkowo-żółty. Jeśli jest ciemniejszy i jest go mało, należy jak najszybciej uzupełniać wodę w organizmie. W ogólnym badaniu moczu im większy ciężar właściwy, tym większe zagęszczenie moczu, a co za tym idzie większy stopień odwodnienia organizmu. Jeśli w moczu występuję glukoza, może to świadczyć o cukrzycy, która może być przyczyną utraty wody.
• Morfologia krwi – w tym badaniu należy zwrócić uwagę na element zwany hematokrytem oznaczanym jako HCT. Im wyższy hematokryt tym większe zagęszczenie krwinek czerwonych, a mniej osocza (które składa się w dużej mierze z wody).
• Elektrolity – mają zdolność wiązania i zatrzymywania wody. Szczególnie aktywne pod tym względem są jony sodu (Na), potasu (K) i chloru (Cl). O odwodnieniu może świadczyć podwyższone stężenie wymienionych elektrolitów.
• Kreatynina jest produktem metabolizmu białek i jest wydalana z moczem. Celem badania tego parametru jest zazwyczaj ocena funkcjonowania nerek, przy istniejących objawach. Gdy poziom ten wzrasta, a nerki pracują prawidłowo, przyczyną może być odwodnienie organizmu. Przy podaży i wyrównaniu balansu wodnego, badania powinny wrócić do normy.

Przyczyny odwodnienia i zapobieganie

Czasami do odwodnienia dochodzi z prostych powodów – braku podaży wody, w wyniku choroby, zabiegania, braku dostępu do bezpiecznej wody pitnej podczas podróży, wędrówek lub np. na kempingu. Inne przyczyny odwodnienia to:

• choroby przewlekłe – niekontrolowana lub nieleczona cukrzyca może być jedną z przyczyn przewlekłego odwodnienia. Gdy stężenie glukozy we krwi jest zbyt wysokie, organizm stara się je obniżyć. Nadmiar glukozy wiąże cząsteczki wody. Nerki starają się odfiltrować nadmiar glukozy, jednak w związku z tym, że jest ona związana z wieloma cząsteczkami wody następuje jej zwiększona utrata.
• choroby nerek również przyczyniają się do zwiększonej utraty wody i odwrotnie – ciężkie odwodnienie może doprowadzić do uszkodzenia nerek. Leki moczopędne zmniejszają ilość wody w organizmie, również ich niewłaściwe stosowanie może stać się przyczyną odwodnienia.
• przeziębienie, grypa, zapalenie oskrzeli lub infekcje pęcherza mogą sprawić, że jest się bardziej podatnym na odwodnienie, w wyniku braku chęci przyjmowania wody i jej zwiększonej utraty z gorączką.
• biegunka, wymioty – ciężka, ostra biegunka, która pojawia się nagle i gwałtownie — może spowodować ogromną utratę wody i elektrolitów w krótkim czasie. Jeśli biegunce towarzyszą wymioty, traci się jeszcze więcej płynów i minerałów.
• gorączka – im wyższa, tym większe ryzyko odwodnienia. Problem może stać się krytyczny, gdy prócz gorączki występuje biegunka i wymioty.
• ciąża lub karmienie piersią – kobiety w ciąży lub karmiące piersią potrzebują dodatkowych płynów. Duże ilości płynów są zużywane zwłaszcza podczas karmienia piersią. Zaleca się kobietom w ciąży wypijanie około 10 szklanek (2,3 litra) płynów dziennie, a kobietom karmiącym piersią około 13 szklanek (3,1 litra) płynów dziennie.
• osoby pracujące na zewnątrz i uprawiające intensywne sporty – kiedy jest gorąco zwiększa się ryzyko odwodnienia i chorób związanych z przegrzaniem. Gdy powietrze jest wilgotne, pot nie może odparować i schłodzić ciało tak szybko, jak zwykle, co może prowadzić do wzrostu temperatury ciała. Dlatego osoby pracujące jak i uprawiające sporty na zewnątrz podczas upalnych dni, powinny nosić odzież ochronną przed słońcem jak również monitorować nawodnienie organizmu, aby nie doprowadzić do przegrzania czy udaru cieplnego, który jest zagrożeniem dla życia.

Ile pić, żeby się nie odwodnić?

Jeśli przeciętny dorosły wydala dziennie 2,5 litra wody, to 2,5 litra musi zostać uzupełnione, aby utrzymać balans wody w ciele. Z tej objętości około 60% jest tracone z moczem, 6% z kałem i 6% z potem. Około 28% jest tracone w wyniku parowania przez skórę i płuca. Kierowanie się pragnieniem jest odpowiednią codzienną wskazówką dla zdrowych ludzi, aby zapewnić odpowiedni balans wodny w organizmie. To jakie jest dokładne zapotrzebowanie na wodę, zależy od kilku czynników takich jak wiek, płeć, stan fizjologiczny, aktywność fizyczna, warunki klimatyczne, stan zdrowia, wartość kaloryczna diety (im wyższa, tym większe zapotrzebowanie na wodę), skład diety. Przyjmuje się, że w przybliżeniu zapotrzebowanie na płyny u dorosłego człowieka wynosi około 2,5 litra z czego zapotrzebowanie na samą wodę wynosi 30 ml wody  na 1 kg masy ciała. Aby prawidłowo się nawodnić należy unikać napojów gazowanych, alkoholu i napojów zawierających kofeinę. Napoje alkoholowe lub z kofeiną nie są zalecane dla optymalnego nawodnienia, ponieważ mają tendencję do wyciągania wody z organizmu i sprzyjają jej utracie. Dzieci i dorośli, którzy są poważnie odwodnieni, powinni być leczeni doraźnie przez personel ratunkowy lub w szpitalu. Sole i płyny dostarczane dożylnie są szybko wchłaniane i przyspieszają powrót do zdrowia.

Autor: Dr n.med. Iwona Chromik

Bibliografia:

1. Wpływ spożycia wody na masę ciała. Klaudia Wiśniewska, Ewa Kurowska, Katarzyna Okręglicka. Wiadomości Lekarskie 2014, tom LXVII, nr 2, cz. I.
2. Znaczenie nawodnienia w prewencji chorób u kobiet w wieku prokreacyjnym. Niemiec Tomasz, Karowicz-Bilińska Agata, Kotarski Jan, Kurowska- Mroczek Ewa, Poręba Ryszard, Spaczyński Marek Ginekol Pol. 2011, 82, 943-945.
3. Water as an essential nutrient: the physiological basis of hydration. Jequier E, Constant F. Eur J Clin Nutr. 2010;64(2):115–123.
4. Understanding clinical dehydration and its treatment. Thomas DR, Cote TR, Lawhorne L, Levenson SA, Rubenstein LZ, Smith DA, Stefanacci RG, Tangalos EG, Morley JE. J Am Med Dir Assoc. 2008 Jun;9(5):292-301. 
5. Water: an essential but overlooked nutrient. Kleiner SM. J Am Diet Assoc 99: 200–206, 1999.
6. How valid are clinical signs of dehydration in infants?   Duggan C, Refat M, Hashem M, Wolff M, Fayad I, Santosham M. J Pediatr Gastroenterol Nutr. 1996 Jan;22(1):56-61.
7. Dehydration. Weinberg AD, Minaker KL, and the Council of Scientific Affairs AMA. JAMA 274: 1552–1556, 1995.
8. https://healthjade.com/symptoms-and-signs-dehydration/