Czy dzieci powinno się badać? Zalecenia Ministerstwa Zdrowia

W ostatnich latach szeroko reklamowane zarówno w mediach „tradycyjnych” jak i platformach społecznościowych były programy profilaktyczne i kampanie społeczne realizowane przez Ministerstwo Zdrowia. W rzeczywistości jednak źródeł koncepcji medycyny zapobiegawczej szukać można wiele stuleci przed rewolucją biomedyczną XX wieku obfitującą w badania naukowe, których celem było poznanie etiologii chorób i metod ich zapobiegania. Początkowo wzorce zachowań, które obecnie określilibyśmy mianem działań profilaktycznych podyktowane były wymogami religijnymi i społecznym tabu, czego doskonałym przykładem są hebrajskie zapisy dotyczące wymogów żywieniowych i norm higieny osobistej zawarte w starotestamentowych Księgach Kapłańskiej, Liczb i Powtórzonego Prawa.

Normy te – poza wymiarem religijnym – zapewniały ochronę przed chorobami wenerycznymi czy przenoszonymi drogą pokarmową. Z kolei medycyna starożytnej Grecji i Rzymu postrzegała chorobę jako następstwo zaburzenia równowagi pomiędzy siłami „naturalnymi” i „nienaturalnymi”, zaś stan idealnego zdrowia wynikał z utrzymania życiowej harmonii pomiędzy procesami odżywiania i wydalania, ćwiczeniami fizycznymi i pracą oraz odpoczynkiem, które powinny być odpowiednio zrównoważone w zależności od wieku, płci i pory roku. Czy jednak konieczność wykonywania badań profilaktycznych dotyczy także dzieci? Jakie są zalecenia w tym zakresie?

Badania dla dzieci

Ministerstwo Zdrowia zaleca wykonywanie tzw. badań bilansowych noworodków i niemowląt, dzieci w wieku 2, 4, 6, 10 lat, a także młodzież szkolonej w wieku 14, 16, 18 lat. Podczas kolejnych badań ocenie podlegają: tempo wzrostu, masa ciała, słuch i wzrok dziecka, a w przypadku jakichkolwiek wątpliwości, lekarz pediatra może zlecić wykonanie dodatkowych badań diagnostycznych. Niemniej jednak niezależnie od posiadania skierowania lekarskiego, zarówno u dzieci podobnie jak i u osób dorosłych warto co dwa-trzy lata wykonać badania kontrolne. Dane statystyczne Grupy Diagnostyka wskazują, że liczba zlecanych badań laboratoryjnych zmniejsza się wraz z wiekiem pacjentów; najwięcej badań wykonywanych jest u dzieci do pierwszego roku życia, następnie liczba ta spada nawet o połowę. Poza ogólnymi badaniami kontrolnymi, zaleca się wykonanie poszerzonej diagnostyki w przypadku:

1. zwiększonej częstości infekcji,
2. zaburzeń rozwoju somatycznego,
3. reakcji alergicznych,
4. zaburzeń dietetycznych,
5. zaburzeń pracy układu krążenia.

W przypadku wykonywania badań kontrolnych można również mówić o swoistej sezonowości, czego przykładem jest okres jesienno-zimowy, w którym wraz ze spadkiem poziomu witaminy D3 dochodzi do obniżenia odporności oraz wpływa niekorzystnie na stan układu kostnego.

Morfologia u dzieci, morfologia u niemowlaka

Morfologię szczególnie warto wykonać u dziecka, u którego obserwuje się objawy takie jak: osłabienie, zmniejszenie apetytu i kolorytu skóry czy zaburzenia wzrostu wskazujące na anemię. W badaniu morfologicznym krwi anemię rozpoznaje się na podstawie obniżonego poziomu hemoglobiny i wskaźników czerwonokrwinkowych. U rosnących dzieci najczęstszą przyczyną anemii jest za niskie stężenie żelaza we krwi.

Chociaż choroby nowotworowe u dzieci występują relatywnie rzadko, stanowią one drugą – zaraz po urazach – przyczynę śmierci młodszych pacjentów. Najczęściej wykrywanymi nowotworami są białaczki, które często rozwijają się bardzo szybko, a pierwsze objawy takie jak osłabienie, spadek masy ciała, gorączka, zwiększona podatność na infekcje, anemia, bóle kostne i stawowe są mało swoiste, a przez to niejednokrotnie bagatelizowane. Chorobę rozpoznać można na podstawie tzw. pełnej morfologii 5 diff, uzupełnionej w razie konieczności o manualną mikroskopową ocenę liczby elementów morfotycznych krwi w barwionym rozmazie krwi obwodowej, w którym identyfikuje się niedojrzałe formy leukocytów.

Badanie moczu

Badania ogólne moczu u dzieci zwykle zlecane są w celu wykluczenia zakażeń układu moczowego, które mogą objawiać się utrzymującą się gorączką wskazującą na toczącą się organizmie reakcję zapalną. Stwierdzony w badaniu, podwyższony poziom białych krwinek lub erytrocytów może wskazywać na konieczność wdrożenia odpowiedniego leczenia. Badanie ogólne moczu może też ujawnić choroby wątroby, nerek czy też cukrzycę.

W przypadku nawracających zakażeń dróg moczowych warto wykonać także badanie bakteriologiczne moczu, które pozwoli zidentyfikować bakterię odpowiadającą za infekcję oraz wskazać na jakie antybiotyki jest ona wrażliwa.

Częste infekcje – problem u dzieci

Niezwykle przydatnym i często wykonywanym badaniem laboratoryjnym jest oznaczenie stężenia białka C-reaktywnego (CRP), którego podwyższony poziom wskazuje na toczący się w organizmie stan zapalny, towarzyszący zazwyczaj infekcjom, urazom, chorobom reumatologicznym i nowotworowym. W niektórych przypadkach infekcje paciorkowcami wywołującymi m.in. anginy ropne mogą prowadzić do rozwoju powikłań, z których najpoważniejszymi są uszkodzenia stawów, serca i nerek. Powikłaniom towarzyszą objawy takie jak gorączka, bóle w klatce piersiowej czy skrócenie oddechu. W celu określenia ryzyka powikłań i im zapobiegania w okresie do 4 tygodni po przebytym zakażeniu paciorkowcowym oznacza się stężenie antystreptolizyny O, wykrywające przeciwciała skierowane przeciwko paciorkowcowi b-hemolizującemu – Streptococcus pyogenes.

Badanie stężenia cholesterolu całkowitego

Większość osób prawidłowo podaje wartość 190 jako dopuszczalny poziom cholesterolu całkowitego, jednak zapewne niewielu z nas jest świadoma, że w przypadku dzieci norma jest znacznie niższy niż u osób dorosłych i wynosi 170   . Dyslipidemia, czyli zaburzenia gospodarki lipidowej często uwarunkowana jest genetycznie, jak w przypadku tzw. hipercholesterolemii genetycznej, którą stwierdzić można nawet u szczupłych dzieci. Zaburzenia lipidowe również mogą być związane z cukrzycą, otyłością nieprawidłową dietą, a zmiany stłuszczeniowe w naczyniach krwionośnych wykrywane są nawet u dwulatków! Zazwyczaj zmiany te nie manifestują objawów i mogą być odwracalne poprzez modyfikację stylu życia i diety.

Lipidogram (a przynajmniej oznaczenie stężenie cholesterolu całkowitego) należy wykonać u dzieci cierpiących na nadwagę lub otyłość oraz obciążanych w wywiadzie rodzinnym cukrzycą, nadciśnieniem, miażdżycą, przebytym zawałem serca lub udarem mózgu. Dlatego też warto badać dziecko pod tym kątem na różnych etapach jego rozwoju poczynając już od wieku przedszkolnego.

Cukrzyca

Nadwaga i otyłość są istotnymi czynnikami ryzyka rozwoju cukrzycy 2 typu, która w ostatnich latach jest coraz częściej diagnozowana u młodych osób, nawet u dzieci poniżej 10 roku życia. Rzadszym typem cukrzycy, wykrywanym w okresie dojrzewania lub wczesnej dojrzałości, jest cukrzyca typu MODY, która uwarunkowana jest genetycznie i choć jest podobna do cukrzycy typu 2, to nie ma związku z otyłością cukrzycę typu MODY diagnozuje się zwykle między 10-tym a 30-tym rokiem życia; ma ona łagodny przebieg, a leczenie polega na stosowaniu diety cukrzycowej. Z kolei cukrzyca typu 1 stanowi około 8% wszystkich przypadków choroby i diagnozowana jest najczęściej pomiędzy 12-ym a 15-ym rokiem życia.

Poszczególne rodzaje cukrzycy różnią się między sobą patogenezą i stosowaną terapią, ale nieprawidłowo leczona każda z nich może doprowadzić do powikłań, jak m.in. choroby sercowo-naczyniowe, zaburzenia funkcji nerek i widzenia. Cukrzycę można wykryć poprzez proste oznaczenie glukozy na czczo we krwi, które stanowi prostą, tanią i skuteczną metodę wczesnego wykrywania cukrzycy u dzieci.

Alergie

Nadwrażliwości IgE zależne, czyli alergie na jedzenie, pyłki, kurz i inne alergeny środowiskowe występuje u coraz większej liczby dzieci i dorosłych. Szacuje się, że choroby alergiczne występują u 10% – 25% populacji społeczeństw krajów wysokorozwiniętych, a ryzyko wystąpienia alergii u dzieci jest większe, gdy ich rodzice są alergikami. Aby potwierdzić występowanie alergii należy wykonać oznakowanie przeciwciał klasy IgE, których poziom wzrasta m.in. w przypadku alergii i chorób pasożytniczych. Kolejnym krokiem może być badanie przeciwciał IgE specyficznych względem składnika pokarmowego, który podejrzewamy o wywołanie objawów alergii. Aktualnie najnowocześniejszym testem diagnostycznym alergii IgE-zależnych jest test ALEX2, uwzględniający niemalże 300 alergenów.

Diagnostyka chorób pasożytniczych u dzieci

Dzieci w wieku przedszkolnym są szczególnie narażone na zakażenie pasożytami wywołującymi nawracające bóle brzucha, biegunki i zmniejszenie łaknienia. Podstawowym badaniem wykorzystywanym w diagnostyce chorób pasożytniczych u dzieci jest badanie kału połączone z oceną mikroskopową w poszukiwaniu jaj i cyst pasożytów. Badania na pasożyty u dzieci są zalecane szczególnie w przypadku przewlekłych dolegliwości brzusznych, utraty masy ciała lub zmian skórnych o niejasnej etiologii. Ponadto w diagnostyce przewlekłych bólów brzucha i zaburzeń wchłaniania u najmłodszych warto rozważyć badania na pasożyty u dzieci, zwłaszcza w sytuacjach zwiększonego ryzyka zakażeń. Badanie kału u dzieci powinno być wykonane trzykrotnie, w odstępie 2–3 dni. Dodatkowo warto rozważyć badania krwi polegające na oznaczenia miana przeciwciał np. przeciwko Giardii lamblii, gliście ludzkiej czy tasiemcowi.

Badania dzieci – wykonaj badania tarczycy        

Wspomniane wyżej przyczyny środowiskowe spowodowały, że konsultacja u endokrynologa powinna być w naszym kalendarzu zdrowotnym. Już w 1997 roku w Polsce wprowadzono obligatoryjne jodowanie soli kuchennej oraz wzbogacanie jodem mieszanek mlecznych co wpływa korzystnie na prawidłowe funkcjonowanie tarczycy i zapobiega m.in. powstawaniu tzw. woli tarczycowych. Przyczyną nabytej niedoczynności tarczycy może być na przykład niedobór jodu czy choroba Hashimoto, w której organizm zaczyna produkować przeciwciała anty-TPO i anty-TG. Nieprawidłowe funkcjonowanie tarczycy może mieć wiele skutków ubocznych tj.  zahamowanie wzrastania, opóźnienie dojrzewania kośćca, opóźnione dojrzewanie płciowe, brak koncentracji, przyrastanie wagi pomimo zmniejszonego łaknienia, a nawet opóźniać umysłowy rozwój dziecka. Dla oceny funkcji tarczycy u dotychczas zdrowych osób najlepiej jej oznaczyć stężenie TSH w surowicy krwi.

Witamina D – witamina prawidłowego wzrostu

Do prawidłowej mineralizacji i wzrostu kości niezbędny jest wapń i witamina D₃. Witamina ta w znacznej mierze syntetyzowana jest w skórze pod wpływem światła słonecznego, jednak jej niedobory, głównie w okresie jesienno-zimowym są powszechne. Tymczasem prawidłowy poziom witaminy D₃ wspiera układ kostny, hormonalny, pokarmowy, mięśniowy, przekłada się w przypadku dzieci na właściwy rozwój intelektualno-fizjologiczny. Dlatego też istotne jest oznaczenie jej poziomu, a w przypadku niedoboru właściwa suplementacja.

Celiakia – problem dotykający 1 na 215 dzieci

Szacuje się, że bezobjawowa celiakia występuje u około 1% populacji, natomiast objawy choroby ujawniają się w około 1 przypadku na 3000. W Polsce prawidłowo zdiagnozowanych jest jedynie około 10% przypadków, pozostali pacjenci nie są świadomi choroby albo mylnie interpretują jej objawy. U niemowląt pierwsze objawy celiakii mogą wystąpić po 4-6 tygodniach od wprowadzenia do diety produktów mącznych. Gluten w przewodzie pokarmowym zdrowego dziecka nie czyni żadnych spustoszeń, natomiast u osób go nietolerujących niszczy kosmki wyściełające jelito cienkie, doprowadzając do kompletnego ich zaniku, przez co powierzchnia wchłaniania składników pokarmowych dramatycznie zmniejsza się wpływając na rozwój dziecka. W Polsce aż 1 na 215 dzieci w wieku szkolnym choruje na celiakię, nie jest to jednak jedynie choroba wieku dziecięcego. Dlatego też pakiety badań dla dzieci uzupełniane są o oznaczenie przeciwciał klasy IgA skierowanych przeciw transglutaminazie tkankowej (anty-tTG), które umożliwia skuteczne wykrycie celiakii.

Pakiety badań u dzieci

Regularne badania profilaktyczne pozwalają monitorować stan zdrowia i rozwój dziecka, co w razie konieczności umożliwia wdrożenie szybszego i bardziej skutecznego leczenia. W tym kontekście godne polecenia są pakiety badań laboratoryjnych oferowanych przez firmę Diagnostyka. Pakiety te pozwalają ocenić ogólny stan zdrowia dziecka oraz mogą być stosowane jako narzędzia przesiewowe i diagnostyki chorób wieku dziecięcego. Jedne z najczęściej wybieranych przez rodziców e-Pakiet dla dzieci i e-Pakiet dla maluchów dedykowane są dla dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym, u których występują objawy wskazujące na zakażenie pasożytnicze, jak np. zgrzytanie zębami, niespokojny sen, nerwowość czy bóle brzucha o niejasnej przyczynie. Badania objęte pakietem umożliwiają ustalenie bakteryjnej lub wirusowej przyczyny stanu zapalnego czy profilaktyczną ocenę stanu zdrowia dziecka. W przypadku wątpliwości dotyczących wyboru najbardziej odpowiedniego pakietu badań laboratoryjnych, pomoc oferują pracownicy laboratoriów grupy Diagnostyka.

Pytania i odpowiedzi

1. Jak często dzieci powinny mieć wykonywane podstawowe badania krwi, takie jak morfologia, aby monitorować ich ogólny stan zdrowia i wykrywać potencjalne niedobory?

Podstawowe badania krwi u zdrowych dzieci zaleca się wykonywać profilaktycznie co 2-3 lata. Jednak w przypadku, gdy u dziecka występują jakiekolwiek niepokojące objawy czy zaburzenia rozwoju lekarz może zdecydować o częstszym wykonywaniu badań oceniających stan zdrowia dziecka. Z kolei w okresie niemowlęcym dziecko podlegając obowiązkowym szczepieniom ochronnym poddawane jest częstym badaniom lekarskim, a pierwsze badania krwi wykonywane są zazwyczaj w 3-im, a następnie 6-tym miesiącu życia.

2. Jak interpretować wyniki morfologii krwi u dzieci, w szczególności w kontekście zmieniających się norm dla różnych grup wiekowych?

Samodzielna interpretacja wyników morfologii krwi u dzieci jest utrudniona, gdyż zakresy referencyjne różnią się nie tylko od tych stosowanych w przypadku osób dorosłych, ale także pomiędzy poszczególnymi grupami wiekowymi. Dlatego też interpretacji wyników badań laboratoryjnych wykonywanych u dzieci powinien dokonać lekarz pediatra.

3. Czy badanie poziomu żelaza i ferrytyny u dzieci jest wystarczające do wykrycia wczesnych stadiów anemii, czy też potrzebne są dodatkowe wskaźniki?

Oznaczenie stężenia żelaza i ferrytyny są wykorzystywane w diagnostyce anemii u dzieci, jednak mogą okazać się niewystarczające do wykrycia wczesnych stadiów tej choroby. W tym celu konieczne jest również wykonanie pełnej morfologii krwi, podczas której ocenie podlega liczba erytrocytów, poziom hemoglobiny i hematokryt, a także inne specjalistyczne badania jak poziom retykulocytów, TIBC (całkowita zdolność wiązania żelaza), UIBC (utajona zdolność wiązania żelaza), czy stężenie sTfR (rozpuszczalnego receptora transferynowego) czy zawartość żelaza w erytrocytach (CHr, czyli retikulocytarne żelazo).

4. Czy badanie CRP i OB może skutecznie wskazać na stan zapalny u dziecka, a kiedy należy rozważyć dodatkowe badania i jakie?

Oznaczenie poziomu białka C-reaktywnego i odczynu Biernackiego mogą być skuteczne w wykrywaniu stanu zapalnego u dzieci. Nie są one jednak badaniami swoistymi, dlatego też uzyskane wyniki nie wskażą przyczyny rozwijającego się stanu zapalnego, dlatego też interpretacji wyników w kontekście innych badań i objawów klinicznych dziecka winien dokonać lekarz. Badaniami wykorzystywanymi również w diagnostyce stanu zapalnego są: morfologia krwi, oznaczenie poziomu prokalcytoniny i fibrynogenu.