Niedożywienie - objawy, rodzaje i skutki niedożywienia

Jeszcze około 12 000 lat temu ludzie, prowadząc koczowniczy tryb życia, stosowali dietę łowców-zbieraczy, opartą na dziko rosnących zbożach, nasionach, leśnych owocach, mięsie upolowanych zwierząt i złowionych ryb. Pokarmy różniły się w zależności od warunków geograficznych i ekologicznych. Jednak od początków holocenu, populacje ludzkie przeszły kilka rewolucji, których efekty kumulowały się na przestrzeni wieków – od rozwoju rolnictwa i przejścia z koczowniczego do osadniczego trybu życia, poprzez urbanizację, następnie industrializację, aż do globalizacji i cyfryzacji, stale odbudowywano niszę żywieniową człowieka. W trakcie tych przemian powstał i utrzymywał się nierówny rozkład stanu odżywienia pomiędzy poszczególnymi grupami. Zatem problem niedożywienia istniał od zawsze.

Niedożywienie – epidemiologia

Według raportu UNICEF, na świecie w 2021 roku liczba osób dotkniętych niedożywieniem wzrosła do blisko 830 tysięcy, co oznacza, że problem ten dotyka niemal co dziewiątego człowieka na świecie. Czym jest niedożywienie? Jakie są jego rodzaje, kto jest szczególnie narażony i jakie skutki zdrowotne wywołuje niedożywienie?

Niedożywienie – co to?

Niedożywienie jest niezwykle złożonym problemem, który należy rozpatrywać w kontekście wielu aspektów. Ogólna definicja określa niedożywienie jako stan chorobowy będący bezpośrednią konsekwencją niewystarczającej podaży lub niedostatecznego wchłaniania składników odżywczych i energetycznych, prowadzący do zmian w składzie ciała powodując obniżenie funkcji fizycznych, a w skrajnych przypadkach także poznawczych.

Większość z nas problem niedożywienia łączy z krajami nisko rozwiniętymi, głównie Azji Południowo-Wschodniej i Afryki jednak swoistym paradoksem jest obserwowane obecnie występowanie niedoborów pokarmowych wśród mieszkańców państw rozwiniętych, w których średnia wartość współczynnika BMI wynosi około 25 – 27 kg/m².

Stające się coraz większym problemem w zachodnich społeczeństwach przeżywienie i wynikające z niego dostarczanie organizmowi nadmiernej ilości kalorii nie zapewnia pokrycia dziennego zapotrzebowania wielu podstawowych składników odżywczych, co przyczynia sią do rozwoju niedożywienia jakościowego. Pozornie czynniki ryzyka niedożywienia i otyłości wydają się bardzo różne, ale istnieje wiele podobieństw. Nietrudno dostrzec, iż problem niedożywienia dotyczyć może zarówno osób z niedoborem masy ciała, jak i zmagających się z nadwagą czy nawet otyłością.

Rodzaje niedożywienia

• Niedożywienie białkowo-energetyczne

Niedożywienie białkowo-energetyczne wynika z niewystarczającego spożycia pokarmów lub wchłaniania składników odżywczych niezbędnych do zaspokojenia zapotrzebowania metabolicznego. Pierwotne niedożywienie białkowo-energetyczne jest wynikiem niskiego spożycia składników odżywczych i występuje najczęściej u dzieci w wieku przedszkolnym, szczególnie w krajach rozwijających się.

W skrajnych przypadkach niedożywienie białkowo-energetyczne może prowadzić do rozwoju choroby określanej jako kwashiorkor, opisanej po raz pierwszy przez pediatrę Cicely Williams w latach trzydziestych XX wieku.

Choroba często rozwija się w wyniku infekcji lub zaprzestania karmienia piersią, a sama nazwa choroby pochodzi prawdopodobnie z języków plemiennych Ghany i oznacza dziecko odstawione od piersi. Kwashiorkor występuje, gdy ilość białka dostarczanego wraz z dietą jest niewystarczająca, pomimo zapewnienia odpowiedniej ilości energii.

• Niedożywienie jakościowe

Wartość kaloryczna spożywanej żywności nie jest równoznaczna z jej wartością odżywczą, a niedożywienie jakościowe jest następstwem stosowania diety niezgodnej z zapotrzebo­waniem organizmu. Może wynikać zarówno z nieprawidłowych nawyków żywieniowych, w tym spożywania dużej ilości wysokoprzetworzonych produktów, które są źródłem tzw. „pustych kalorii”, czyli dostarczają dużych ilości energii bez zapewnienia witamin i składników mineralnych lub z innych czynników wpływających na zwiększone zapotrzebowanie lub zwiększoną utratę pojedynczych składników odżywczych.

Spożywanie nadmiernej ilości mięsa przy jednoczesnej niskiej podaży produktów mlecznych prowadzi do niedoboru wapnia, czego konsekwencją może być rozwój osteoporozy.

Objawy niedożywienia

Rozpoznanie niedożywienia może być trudne i długotrwałe, co utrudnia jego wykrycie na wczesnym etapie. Niemniej jednak do typowych oznak i objawów niedożywienia, na które powinniśmy zwrócić uwagę należą:

1. zmniejszone łaknienie,
2. niezamierzona utrata masy ciała, która może objawiać się poluzowaniem biżuterii i elementów garderoby,
3. zmęczeniem i poczuciem braku energii,
4. zmniejszoną siłą mięśni przekładającą się na trudności w wykonywaniu czynności dnia codziennego,
5. zawrotami głowy, zmianami nastroju i osłabieniem koncentracji,
6. osłabieniem odporności i nawracającymi infekcjami,
7. zawrotami głowy,
8. w przypadku dzieci – słabym wzrostem.

Skutki niedożywienia

Niedożywienie w istotny sposób wpływa na funkcje i regenerację wszystkich układów i narządów. Niedostateczna podaż składników odżywczych i zła jakościowo dieta w istotny sposób powiązane są ze zwiększoną śmiertelnością oraz występowaniem wielu poważnych problemów zdrowotnych. Skutki niedożywienia mogą wpływać m. in. na:

• Funkcjonowanie mięśni

Utrata masy ciała spowodowana redukcją tkanki tłuszczowej i masy mięśniowej jest najbardziej oczywistą oznaką niedożywienia. Jednak funkcje mięśni pogarszają się, zanim zauważone zostaną zmiany w masie mięśniowej. Sugeruje to, że niewystarczające spożycie składników odżywczych ma istotny wpływ na funkcje mięśni niezależnie od wpływu na masę mięśniową. Również poprawa funkcji mięśni przy wsparciu leczenia żywieniowego następuje szybciej, niż można to wytłumaczyć samym zwiększeniem masy mięśniowej.

Jeśli jednak przez dłuższy czas podaż składników odżywczych w diecie okaże się niewystarczająca do zaspokojenia potrzeb organizmu, uruchomione zostaną rezerwy funkcjonalne w tkankach, takich jak mięśnie, tkanka tłuszczowa i kości, co prowadzi do zmian w składzie ciała, a w konsekwencji osłabieniem siły mięśni.

• Układ krążenia i funkcje krążeniowo-oddechowe

Często stwierdzanym następstwem niedożywienia jest zmniejszenie masy mięśnia sercowego. Wynikające z tego zmniejszenie rzutu serca i perfuzji istotnie wpływa na czynność wielu narządów. Niedostarczenie w diecie odpowiednich ilości mikroelementów i elektrolitów niekorzystnie wpływa również na czynność serca. Osłabienie mięśni przeponowych i oddechowych skutkuje zmniejszeniem ciśnienia podczas kaszlu i odkrztuszania wydzielin, utrudniając w ten sposób oczyszczenie dróg oddechowych, a w przypadku infekcji, opóźnia powrót do zdrowia.

• Układ pokarmowy

Odpowiednie odżywianie jest ważne dla zachowania funkcji przewodu pokarmowego, a długotrwałe niedożywienie powoduje zmiany funkcji zewnątrzwydzielniczej trzustki, upośledzeniu przepływu krwi w jelitach i strukturze kosmków jelitowych, które w wymierny sposób zwiększają powierzchnię wchłaniania substancji odżywczych w jelicie cienkim.

• Odporność i gojenie się ran

Niedostarczenie odpowiedniej ilości składników odżywczych skutkuje także obniżeniem odporności organizmu poprzez upośledzenie odporności komórkowej oraz dysregulację poziomu cytokin, układu dopełniacza i fagocytów, co istotnie zwiększa ryzyko infekcji. Jednym z następstw niedożywienia jest także zaburzenie i opóźnienie procesu regeneracji tkanek i gojenia się ran, co jest szeroko opisywane w przypadku niedożywionych pacjentów chirurgicznych.

Inne oznaki niedożywienia

Do równie często występujących następstw nieprawidłowego odżywiania wymienić można: anemię, upośledzenie funkcji poznawczych, pogorszenie stanu kości i wynikające z tego zwiększone ryzyko urazów. Oprócz opisanych powyżej fizycznych następstw niedożywienia, nie należy zapominać o jego niekorzystnym wpływie na sferę psychospołeczną.

U pacjentów dotkniętych niedożywieniem rozwinąć się mogą zaburzenia psychiczne takie jak: apatia, depresja czy stany lękowe. Na niekorzystne następstwa zdrowotne wynikające z niedożywanie są szczególnie narażone osoby starsze. Jest to spowodowane wieloma czynnikami takimi jak: obciążenie chorobami przewlekłymi, skutkami ubocznymi przyjmowania niektórych leków, zmniejszonego łaknienia wynikającego z upośledzenia smaku i powonienia, zaburzeń funkcji poznawczych, czy zmian fizjologicznych, towarzyszącym procesowi starzenia.

Dr n. o zdrowiu Piotr Choręza

Bibliografia:

1. Niedożywienie w otyłości. Nadulska AM, Florek – Łuszczki M. Med Srod. 2022; 25 (3-4): 35-39. doi:10.26444/ms/157468.
2. The future of human malnutrition: rebalancing agency for better nutritional health. Wells JCK, Marphatia AA, Amable G, et al. Global Health 2021; 17 (1): 119. doi: 10.1186/s12992-021-00767-4.
3. The Rise and Fall of Protein Malnutrition in Global Health Semba RD.. Ann Nutr Metab 2016; 69 (2):79-88. doi: 10.1159/000449175.
4. Malnutrition: causes and consequences. Saunders J, Smith T. Clin Med (Lond) 2010; 10 (6): 624-627. doi: 10.7861/clinmedicine.10-6-624