Pierwszy trymestr ciąży - objawy, co warto wiedzieć, jak o siebie dbać?

Potocznie mówi się, że ciąża trwa około 9 miesięcy, jednak z medycznego punktu widzenia wiek ciąży podaje się w tygodniach. Wynika to z faktu, iż organizm dziecka w brzuchu matki rozwija się w sposób dynamiczny, dlatego podział okresu ciąży na tygodnie jest najbardziej precyzyjnym i to na jego podstawie zleca się między innymi określone badania diagnostyczne ciężarnym kobietom. Fizjologicznie okres ciąży trwa 280 dni, czyli 40 tygodni. Należy zaznaczyć, że za ciążę donoszoną uznaje się każdą ciążę trwającą powyżej 37 tygodni.

Pierwszy trymestr ciąży – ile trwa?

Czas trwania ciąży dzieli się na 3 okresy zwane trymestrami:

• Pierwszy trymestr od 1 do 13 tygodnia ciąży
• Drugi trymestr od 14 do 27 tygodnia ciąży
• Trzeci trymestr od 28 do 40 tygodnia ciąży

Pomimo, iż ciąża rozpoczyna się w momencie zapłonienia komórki jajowej przez plemnik, to ze względu na częste trudności w określeniu dokładnego dnia owulacji -pierwszy trymestr ciąży liczony jest już od pierwszego dnia ostatniej miesiączki.

Pierwszy trymestr ciąży – co warto wiedzieć?

Ciąża u każdej kobiety przebiega w odmienny sposób. Niektóre ciężarne w pierwszych trzech miesiącach ciąży doświadczają niewielu lub nawet żadnych dokuczliwych objawów. Jednak u części kobiet mogą wystąpić nieprzyjemne dolegliwości.

Pierwszym trymestr – objawy. Jak przetrwać pierwszy trymestr ciąży?

• Krwawienie z dróg rodnych. U około 25% kobiet w pierwszym trymestrze ciąży może wystąpić delikatne plamienie oznaczające zagnieżdżenie się zapłodnionego zarodka w macicy. W przypadku intensywnych krwawień, skurczy podbrzusza lub ostrego bólu brzucha należy niezwłocznie skontaktować się z lekarzem – mogą być to oznaki poronienia, lub ciąży pozamacicznej.

• Tkliwość piersi. Obrzmiałe i tkliwe piersi są jednym z najwcześniejszych oznak ciąży. Objaw ten wywołany jest zmianami hormonalnymi mającymi na celu przygotowanie przewodów mlecznych w piersiach do funkcji laktacyjnej. Tkliwość piersi może być obecna przez cały pierwszy trymestr. Piersi wracają zazwyczaj do swojego rozmiaru sprzed ciąży po zakończeniu okresu karmienia piersią niemowlęcia.

• Poranne nudności i wymioty. Nudności są jednym z najczęstszych objawów występujących u kobiet w ciąży- zgłasza je od 50% do 90% ciężarnych. Nudności są wynikiem zmian hormonalnych w trakcie ciąży i mogą trwać do końca I trymestru. Ich nasilenie może wahać się od łagodnych i umiarkowanych do ciężko przebiegających szczególnie nasilonych „niepowściągliwych wymiotów ciężarnych”, które mogą wikłać od 0,3 do 2% wszystkich ciąż. Niepowściągliwe wymioty ciężarnych charakteryzują się występowaniem nasilonych, uporczywych wymiotów, często wiążących się z utratą masy ciała (definiowaną jako utrata powyżej 5% lub więcej masy ciała sprzed ciąży). Niepowściągliwe wymioty ciężarnych są potencjalnie zagrażające dla rozwijającego się płodu ze względu na niedobory składników odżywczych, a u matki mogą przebiegać z odwodnieniem, zaburzeniami elektrolitowymi, zasadowicą oraz ketonurią. Z powodu potencjalnych zagrożeń w przypadku wystąpienia uporczywych, nasilonych wymiotów należy skontaktować się z lekarzem prowadzącym, który zadecyduje o dalszym postępowaniu obejmującym w niektórych przypadkach hospitalizację i leczenie szpitalne.

• Zaparcia. Podczas ciąży, wysokie poziomy progesteronu powodują zwolnienie perystaltyki jelitowej. Dodatkowo na zaparcia może wpływać suplementacja żelaza podczas ciąży. Aby uniknąć dolegliwości jelitowych zaleca się spożywanie większych ilości błonnika i odpowiednie nawodnienie organizmu. Pomocne jest również zachowanie aktywności fizycznej. W przypadku bardzo dokuczliwych dolegliwości jelitowych należy zgłosić to lekarzowi prowadzącemu celem ustalenia ewentualnego leczenia.

• Zwiększona częstość oddawania moczu. Pomimo, iż rozwijający się płód w pierwszym trymestrze nie przekracza wielkością małej limonki, to powiększająca się macica może wywoływać ucisk na pęcherz i powodować częstsze oddawanie moczu. Nie należy jednak zmniejszać ilości przyjmowanych płynów ani wstrzymywać wizyty w toalecie.

• Uczucie pieczenia w klatce piersiowej – zgaga. Podczas ciąży zwiększone stężenia progesteronu powodują relaksację (rozluźnienie) mięśni gładkich – również tych znajdujących się w przełyku. W związku z tym kwas solny znajdujący się w żołądku może cofać się do przełyku wywołując uczucie pieczenia i zgagę. Aby uniknąć refluksu można:

• Jeść mniejsze porcje jedzenia w równych odstępach czasu w ciągu dnia;
• Unikać przyjmowania pozycji leżącej od razu po jedzeniu;
• Unikać spożywania tłustych, ostrych oraz kwaśnych (takich jak np. cytrusy) produktów;
• Spróbować spania w pozycji z uniesioną głową.

• Zwiększenie masy ciała. Podczas ciąży ze względu na powiększanie się macicy oraz rozwój płodu kobieta fizjologicznie przybiera na masie. Ciąża to dla organizmu kobiety czas wzmożonego wysiłku energetycznego, niezbędnego do prawidłowego przebiegu procesu budowy tkanek płodu, błon płodowych oraz wzrastania płodu. Eksperci z m.in. WHO (Światowej Organizacji Zdrowia) i FAO (Organizacji Narodów Zjednoczonych do Spraw Wyżywienia i Rolnictwa) wydali zalecenia, według których prawidłowy przyrost masy ciała kobiety w ciąży niezbędny do zachowania zdrowia kobiety i prawidłowego rozwoju zarodka powinien wynosić średnio 12kg. W związku z powyższym zaleca się, aby dieta kobiet ciężarnych w I trymestrze ciąży dostarczała około 2500 kcal dziennie. Należy jednak pamiętać, iż na zapotrzebowanie energetyczne kobiety ciąży mają wpływ również takie czynniki jak:

• Stan odżywienia kobiety w okresie przed ciążą (nadwaga lub niedowaga);
• Rodzaj wykonywanej pracy (aktywna/ siedząca);
• Ogólna aktywność w ciągu dnia (ćwiczenia fizyczne, spacery itp.);
• Dodatkowo, kobiety w ciąży wielopłodowej powinny dostarczać z dietą około 150kcal/dobę więcej niezależnie od trymestru ciąży ze względu na o około 5 kilogramów większy przyrost masy ciała niż w przypadku ciąż pojedynczych.

Pierwszy trymestr ciąży – wzrost organizmu dziecka

Przez pierwszych 13 tygodni ciąży organizm dziecka rozwija się od stadium zapłodnionej komórki do ukształtowanego płodu. W pierwszym trymestrze ciąży rozwijają się wszystkie najważniejsze organy dziecka. Etapy rozwoju dziecka w pierwszym trymestrze ciąży obejmują:

• Podział zapłodnionej komórki jajowej na wiele komórek. W fizjologicznie przebiegającej ciąży powstały zarodek zagnieżdża się w jamie macicy i zaczynają się kształtować łożysko, pępowina oraz worek owodniowy;
• Układ nerwowy kształtuje się w mózg oraz rdzeń kręgowy. Mięśnie i nerwy zaczynają współpracować umożliwiając ruchy dziecka – niewyczuwalne jeszcze przez matkę;
• Kształtuje się serce, które zaczyna bić. Bicie serca dziecka można usłyszeć za pomocą badania USG od 6 tygodnia ciąży;
• Wykształcają się układ trawienny, nerki oraz płuca;
• Zaczyna powstawać delikatny szkielet;
• Dziecko posiada już rączki, nóżki oraz paluszki, na twarzy kształtują się oczy, uszy, nos i usta. Rozwija się język i zawiązki zębów;
• Zaczynają kształtować się genitalia, jednak w pierwszym trymestrze jest zbyt wcześnie, aby określić płeć dziecka za pomocą badania USG.

Badania w pierwszym trymestrze ciąży

Podczas pierwszej wizyty u ginekologa zaleci on wykonanie przede wszystkim podstawowych badań takich jak:

• Morfologia krwi i badanie ogólne moczu;
• Cytologia ginekologiczna;
• Oznaczenie grupy krwi wraz z czynnikiem Rh, które pozwoli na wstępną diagnostykę ewentualnej niezgodności w grupie krwi między matką, a dzieckiem;
• Oznaczenie poziomu TSH umożliwia zdiagnozowanie nadczynności lub niedoczynności tarczycy kobiety ciężarnej. Zaburzenia endokrynne tarczycy u kobiet w ciąży są czynnikiem krytycznym dla rozwoju płodu, które stanowią przyczynę poronień, ale także mogą być bezpośrednim czynnikiem zwiększającym ryzyko urodzenia dziecka z upośledzeniem umysłowym.
• Oznaczenie poziomu glukozy we krwi, celem zdiagnozowania ryzyka rozwoju cukrzycy ciążowej. Należy pamiętać, że wartości referencyjne (tzw. normy) glukozy dla kobiet w ciąży są bardziej restrykcyjne od standardowych. W przypadku prawidłowego wyniku badania i braku czynników ryzyka rozwoju cukrzycy ciążowej ponowne oznaczenie stężenia glukozy we krwi (doustny test obciążenia glukozą) wykonuje się pomiędzy 24-28 tygodniem ciąży;
• Badania w kierunku kiły, odporności na różyczkę oraz toksoplazmozę (IgM, IgG), które mogą znacząco wpłynąć na zdrowie i rozwój dziecka oraz przebieg samej ciąży.
• Badania w kierunku zakażenia wirusami HIV i HCV.

Jakie badania można wykonać w pierwszym trymestrze ciąży?

Ciąża wiąże się z równymi emocjami od radości po niepokój o zdrowie dziecka. W okresie ciąży wykonuje się badania prenatalne, które pomagają ocenić ryzyko wystąpienia zaburzeń genetycznych u dziecka. Wczesna diagnostyka wad płodu pozwala przygotować rodziców na urodzenie dziecka z wadą genetyczną lub podjąć decyzję o ewentualnym leczeniu wewnątrzmacicznym. Badania prenatalne można podzielić ze względu na metodę pobrania materiału do badania na: badania inwazyjne oraz badania nieinwazyjne.

Do nieinwazyjnych metod diagnostyki prenatalnej w pierwszym trymestrze ciąży zaliczamy badanie za pomocą USG oceniające m.in przezierność karkową, przepływy krwi płodu czy częstość rytmu serca płodu oraz oznaczenia biochemiczne.

• Rekomendowanym badaniem w pierwszym trymestrze ciąży jest wykonaniu testu podwójnego (test PAPP-A) z próbki krwi żylnej ciężarnej. Pomiędzy 11-14 tygodniem ciąży za pomocą testu podwójnego ocenia się dwa markery, czyli: PAPP-A (ang. pregnancy-assbociated plama protein A, ciążowe białko osoczowe) pozwalające ocenić wydolność łożyska i ryzyko wystąpienia zespołu Downa, oraz wolną podjednostkę β-hCG (ludzka gonadotropina kosmówkowa) produkowaną przez trofoblast będącą ważnym markerem wad płodu takich jak zespół Downa czy trisomia chromosomu 18. Zaletami testu podwójnego są jego nieinwazyjność dla płodu, wczesna diagnostyka i wysoka czułość wynosząca 95%.

• Aktualnie najdokładniejszym testem przesiewowym w nieinwazyjnej diagnostyce wad płodu jest oznaczenie wolnego płodowego DNA w surowicy ciężarnej. Testy genetyczne takie jak Sanco lub Harmony można wykonywać już od 10 tygodnia ciąży, a ich główną zaletą jest bardzo wysoka czułość, przekraczająca 99% dla trisomii 21, 18 i 13 pary chromosomów (kolejno zespołu Downa, Edwardsa i Patau) oraz wcześniejsza możliwość określenia płci płodu. W zakresie rozszerzonym (całogenowym) testu Sanco możliwa jest analiza zaburzeń liczby wszystkich chromosomów oraz delecji i duplikacji w materiale genetycznym odpowiadających na przykład: za zespół kociego oka czy zespół Cri-du-chat (zespół kociego krzyku). Testy genetyczne mogą być również wykonywane w przypadku ciąży bliźniaczej.
  

W przypadku dużego ryzyka wystąpienia wad rozwojowych u płodu wskazane może być wykonanie badań inwazyjnych wiążących się z pobraniem materiału do badania przez powłoki brzuszne – badania te wykonywane są w znieczuleniu miejscowym pod kontrolą aparatu USG. Do badań inwazyjnych możliwych do wykonania w pierwszym trymestrze ciąży zalicza się biopsję trofoblastu/ kosmówki celem pobrania próbek kosmków błony płodowej umożliwiających ocenę kariotypu (zestawu chromosomalnego) płodu.

Jak dbać o siebie i o ciążę w pierwszym trymestrze?

Płód wykazuje największą podatność na uszkodzenia w ciągu pierwszych 12 tygodni ciąży. To w pierwszym trymestrze kształtują się wszystkie najważniejsze narządy i układy organizmu, które mogą ulec uszkodzeniu, jeśli płód zostanie narażony na działanie czynników zakaźnych, promieniowania, niektórych leków, tytoniu, alkoholu i innych substancji toksycznych. Dlatego tak ważna jest regularna i odpowiednia opieka prenatalna: prowadzenie zdrowego trybu życia obejmującego: odpowiednio dostosowaną aktywność fizyczną, zbilansowane odżywianie, suplementację zaleconą przez lekarza ginekologa oraz wykonanie koniecznych i zalecanych badań prenatalnych.

Lek. med. Katarzyna Lizak

Bibliografia:

1. Położnictwo i ginekologia Tom 1-2 – Grzegorz H. Bręborowicz 2020.
2. Fetal Development: First Trimester. American Pregnancy Association https://americanpregnancy.org/healthy-pregnancy/pregnancy-health-wellness/first-trimester-of-pregnancy/
3. Badania prenatalne – kiedy je wykonać i w jakim celu? Nowagenetyka.pl https://nowagenetyka.pl/artykuly/badania-prenatalne-kiedy-je-wykonac-i-w-jakim-celu/