Zapalenie zatok - objawy, rodzaje, leczenie. Kompendium wiedzy

Zatoki przynosowe to jamy wewnątrz czaszki, połączone z jamą nosową. Wspomagają nawilżanie i oczyszczanie wdychanego powietrza. W czasie infekcji w obrębie zatok może rozwijać się stan zapalny, dający objawy przeziębienia. Czym charakteryzuje się zapalenie zatok przynosowych i kiedy wymaga wizyty u lekarza?

Zapalenie zatok – jak przebiega?

Zatoki przynosowe to przestrzenie wyścielone błoną śluzową o budowie podobnej do śluzówki nosa. W czaszce znajdują się położone symetrycznie:

• zatoki czołowe,
• zatoki sitowe,
• zatoki szczękowe,
• zatoka klinowa.

W przypadku, gdy śluzówka zatok zostanie podrażniona lub zainfekowana, w uszkodzonym miejscu gromadzą się komórki odpornościowe, które wydzielają substancje stymulujące rozwój miejscowego stanu zapalnego. W wyniku reakcji odpornościowych dochodzi do zwiększonej produkcji wydzieliny oraz powstania obrzęku. Wydzielina nie może swobodnie odpływać na zewnątrz i gromadzi się w zatokach, co sprzyja dalszemu rozwojowi infekcji, która może rozprzestrzeniać się na sąsiednie tkanki.

Zapalenie zatok – objawy i rozpoznanie

Stan zapalny zatok przynosowych często trudno odróżnić od zwykłego kataru, czyli nieżytu nosa. W przebiegu obydwóch schorzeń można zaobserwować wydzielinę z nosa oraz pogorszone samopoczucie. Istnieją jednak ściśle określone kryteria, pomocne w postawieniu właściwej diagnozy.

Zapalenie zatok przynosowych rozpoznaje się, gdy jako główny objaw występuje niedrożność nosa lub wydzielina z nosa (tzw. katar przedni lub wydzielina spływająca po tylnej ścianie gardła) oraz co najmniej jeden z objawów dodatkowych:

• ból lub uczucie rozpierania twarzy,
• upośledzenie lub utrata węchu.

Katar tylny, czyli wydzielina z zatok, spływająca po tylnej ścianie gardła może powodować dodatkowe objawy takie jak kaszel czy chrypka i podrażnienie gardła. Lekarz może zaobserwować spływającą wydzielinę podczas badania, mimo że nie jest odczuwalna przez chorego jako typowy katar.

Ból zatok często nasila się w godzinach porannych, po dłuższym pobycie w pozycji leżącej oraz przy pochylaniu głowy. Może być odczuwany w różny sposób w zależności od lokalizacji infekcji:

• ból głowy w okolicy czoła może oznaczać zapalenie zatok czołowych,
• ból w okolicach górnej szczęki, przy ucisku policzków oraz ból zębów może oznaczać zapalenie zatok szczękowych,
• ból oczodołów, obrzęk powiek oraz ból przy ucisku na boki nosa może oznaczać zapalenie zatok sitowych,
• ból odczuwany u nasady nosa, w głębi czaszki może oznaczać zapalenie zatoki klinowej.

W przypadku infekcji bakteryjnej dodatkowym objawem jest zwykle wysoka temperatura (powyżej 38 stopni).

Zazwyczaj w gabinecie lekarskim do rozpoznania zapalenia zatok wystarczy wywiad z pacjentem oraz podstawowe badanie nosa i gardła oraz badanie bolesności przy ucisku twarzy. W trudniejszych przypadkach lekarz może potwierdzić zapalenie zatok wykonując badanie endoskopowe nosa. Za pomocą wziernika może zaobserwować polipy w jamach nosowych, śluzowo-ropną wydzielinę lub obrzęk i niedrożność w przewodach nosowych.

Badaniem obrazowym służącym do diagnostyki zapalenia zatok jest tomografia komputerowa (TK), w której uwidaczniają się zmiany w obrębie błony śluzowej i światła zatok. Stosuje się ją jednak w trudnych i przewlekłych przypadkach.

Rodzaje zapalenia zatok – ostre czy przewlekłe?

W zależności od długości utrzymywania się objawów oraz ich nasilenia, zapalenie zatok klasyfikuje się jako ostre lub przewlekłe.

• Ostre zapalenie zatok przynosowych trwa krócej niż 12 tygodni, zazwyczaj całkowicie ustępuje samoistnie.
• Przewlekłe zapalenie zatok przynosowych trwa dłużej niż 12 tygodni, objawy są zwykle mniej nasilone niż w ostrych przypadkach, ale nie ustępują całkowicie.

Ostre zapalenie zatok – przyczyny

Przyczyny ostrego zapalenia zatok to zwykle infekcje wirusowe lub bakteryjne.

Najczęstszą przyczyną ostrego zapalenia zatok są infekcje wirusowe. Wirusowe zapalenie zatok wywołują zazwyczaj rhinowirusy (do 50%) oraz wirusy grypy (11%). Objawy takiej infekcji zaczynają ustępować już po 48 godzinach, a całkowicie zanikają w ciągu 10 dni. U niektórych pacjentów utrzymują się około trzech tygodni.

Bakteryjne zapalenie zatok występuje rzadziej niż wirusowe. Czynnikiem wywołującym chorobę są najczęściej pneumokoki (S. pneumoniae) lub H. influenzae. Często infekcja bakteryjna pojawia się w następstwie nadkażenia po infekcji wirusowej. Świadczyć o tym może nasilenie się objawów następujące po około 5 dniach infekcji – wysoka temperatura, zmiana koloru i konsystencji wydzieliny z nosa, silny miejscowy ból w obrębie twarzy, często jednostronny. Infekcję bakteryjną mogą potwierdzić podwyższone wartości OB oraz CRP w badaniu krwi. 

Zapalenie zatok może też mieć charakter grzybiczy, ale takie infekcje zdarzają się wyjątkowo rzadko – zwykle dotykają osób z silnie upośledzoną odpornością lub u chorych na cukrzycę.

Ostre zapalenie zatok – leczenie

Zatkane zatoki w przebiegu ostrej infekcji leczy się w zależności od nasilenia objawów i czasu trwania choroby.

Najczęściej występujące wirusowe zapalenie zatok mija samoczynnie po kilku dniach i nie wymaga leczenia pod kontrolą lekarską.

Jak leczyć zatoki samodzielnie? W warunkach domowych zaleca się płukanie nosa i zatok roztworem soli fizjologicznej, co przyspiesza wypłukiwanie wydzieliny zapalnej. Aby złagodzić uciążliwe objawy infekcji można zastosować preparaty obkurczające naczynia śluzówki nosa, leki przeciwhistaminowe oraz przeciwbólowe i przeciwgorączkowe. Działanie wspomagające mogą wykazywać preparaty z cynkiem oraz witaminą C.

Wizyta u lekarza wskazana jest, kiedy objawy nie ustępują po 10 dniach lub gdy zaczną się nasilać, co może wskazywać na powirusowe zapalenie zatok lub nadkażenie bakteryjne.

W przypadku powirusowego zapalenia zatok lekarz może włączyć do leczenia glikokortykosteroidy donosowe, które działają miejscowo, zmniejszając nasilenie objawów związanych z niedrożnością nosa i spływaniem wydzieliny.

Jeśli zostanie potwierdzone bakteryjne zapalenie zatok, konieczne jest leczenie antybiotykiem. Jeśli antybiotykoterapia nie daje efektów lub zakażenia nawracają kilkukrotnie w ciągu roku, wskazana jest konsultacja ze specjalistą laryngologiem i poszerzenie diagnostyki o badania cytologiczne, mikrobiologiczne oraz obrazowe.

W wyjątkowych przypadkach może być konieczne nakłucie zatoki w celu wypłukania wydzieliny, jeśli jej odpływ nie jest możliwy w sposób naturalny.

Przewlekłe zapalenie zatok – przyczyny

Objawy przewlekłego zapalenia zatok są mniej nasilone niż w przypadku ostrej infekcji. Charakterystyczny jest przebieg choroby z naprzemiennymi okresami nasilenia objawów i ich remisji, jednak w przeciwieństwie do ostrego zapalenia zatok dolegliwości nigdy nie ustępują całkowicie.

Przewlekłe zapalenie zatok może mieć różne podłoże, często jest ono wieloczynnikowe. Choroba może mieć charakter pierwotny lub wtórny, rozwijający się na podłożu innego schorzenia. Przyczyną może być też niewyleczona infekcja wirusowa lub bakteryjna.

W diagnostyce przewlekłego zapalenia zatok pomocne są dodatkowe badania:

• wziernikowanie nosa (rynoskopia) i endoskopia nosa,
• tomografia komputerowa (“złoty standard”), rzadziej rezonans magnetyczny,
• badania cytologiczne błony śluzowej,
• badania alergologiczne, aby potwierdzić lub wykluczyć podłoże alergiczne choroby, czyli alergiczne zapalenie zatok,
• badania mikrobiologiczne (po pobraniu wymazu) w celu potwierdzenia infekcji bakteryjnej lub grzybiczej,
• badania laboratoryjne (markery stanu zapalnego, morfologia krwi oraz inne badania w celu zidentyfikowania przyczyny choroby).

 Do występowania przewlekłego zapalenia zatok przyczyniają się m.in.:

• drażnienie śluzówki zatok i nosa przez czynniki środowiskowe takie jak dym tytoniowy lub zanieczyszczenie powietrza,
• alergie, astma, grzybica,
• miejscowe zmiany zapalne w obrębie jamy ustnej, niewyleczona próchnica,
• choroby przewlekłe przebiegające z zapaleniem naczyń,
• nieprawidłowości anatomiczne w budowie zatok lub małżowin nosowych, krzywa przegroda nosowa,
• obniżona odporność, zaburzenia immunologiczne.

Przewlekłe zapalenie zatok – leczenie

W przewlekłym zapaleniu zatok zalecane jest częste płukanie nosa, aby pozbywać się zalegającej wydzieliny. Jedynymi lekami o dobrze udokumentowanej skuteczności w leczeniu przewlekłego zapalenia zatok są glikokortykosteroidy donosowe. Działają miejscowo zmniejszając uciążliwe objawy ze strony nosa i można je bezpiecznie stosować przez dłuższy czas. Ponadto zmniejszają wielkość polipów w nosie, które często są obecne w przewlekłym zapaleniu zatok.

W przypadku gdy przewlekły stan zapalny rozwinął się w wyniku innej choroby, podstawą leczenia jest wyeliminowanie choroby pierwotnej. Jeśli standardowe leczenie nie przynosi skutków, możliwe jest leczenie chirurgiczne – endoskopowe udrożnienie zatok, dzięki czemu późniejsze leczenie miejscowe będzie bardziej efektywne.

Czy zapalenie zatok jest groźne?

Ostre zapalenie zatok jest chorobą bardzo często występującą, która łatwo poddaje się leczeniu i stosunkowo szybko ustępuje. Jak każda choroba może jednak w niektórych przypadkach prowadzić do rozwoju powikłań. Stan zapalny z zatok może rozprzestrzenić się na sąsiadujące tkanki, prowadząc do zapalenia oczodołów, zapalenia opon mózgowych, ropnia mózgu czy zapalenia kości w obrębie twarzoczaszki.

Objawy alarmowe, które mogą sugerować wystąpienie poważnych powikłań (szczególnie gdy występują jednostronnie) to: obrzęk i zaczerwienienie oczodołu, zaburzenia ruchomości gałki ocznej, zaburzenia widzenia, obrzęk tkanek w okolicy czoła, porażenie twarzy, silny ból głowy, obfite krwawienia z nosa, odczuwanie nieprzyjemnych zapachów.

Nawet gdy leczymy chore zatoki w warunkach domowych, nie należy lekceważyć pojawiających się objawów alarmowych, ale pilnie skonsultować je z lekarzem.

Jak zapobiegać zapaleniu zatok?

Zapalenie zatok to choroba będąca jedną z najczęstszych przyczyn wizyt lekarskich. Szacuje się, że dorośli zapadają na nią średnio 2-3 razy w ciągu roku.

Dolegliwości towarzyszące zapaleniu zatok takie jak niedrożny nos, katar i upośledzenie węchu mogą być mocno uciążliwe. Czy można w takim razie ustrzec się przed nawracającą infekcją zatok?

Aby zmniejszyć ryzyko infekcji zatok, warto na co dzień dbać o higienę układu oddechowego poprzez unikanie czynników drażniących (zanieczyszczenia powietrza, dym papierosowy) oraz regularną aktywność fizyczną. Trzeba też pamiętać o bieżącym leczeniu próchnicy i innych stanów zapalnych w jamie ustnej oraz kontrolowaniu alergii.

Jeśli jednak dopadnie nas katar, należy dbać o utrzymywanie czystości jamy nosowej, aby zapobiec zajęciu zatok. Właściwa profilaktyka i odpowiednio wczesne leczenie infekcji powinny pozwolić na szybkie jej wyleczenie i uniknięcie nawrotów.

Autor: Mgr Marta Filipowska

Bibliografia:

1. Interna Szczeklika. Medycyna Praktyczna, Kraków 2022.
2. Zapalenie zatok przynosowych i polipy nosa. Wytyczne europejskie EPOS 2020 – cz. 1. Fokkens W.J., Lund V.J., Hopkins C. i wsp. Med. Prakt., 2020; 12: 47–62.
3. Zapalenie zatok przynosowych i polipy nosa. Wytyczne europejskie EPOS 2020 – cz. 2. Fokkens W.J., Lund V.J., Hopkins C. i wsp. Med. Prakt., 2021; 1: 22–41.