Dziecko na czczo - Co to właściwie znaczy?

Bogata oferta badań oferowanych przez sieć laboratoriów Diagnostyka zawiera ponad 3000 badań laboratoryjnych wykorzystywanych zarówno w rutynowym monitorowaniu stanu naszego zdrowia jak również w diagnostyce i ocenie progresji chorób. Dla wiarygodności uzyskanych wyników badań kluczowe jest odpowiednie przygotowanie pacjentów, w niektórych przypadkach wymaga to pobrania materiału na czczo, co bywa trudne do zrealizowania u małych dzieci. Co dokładnie kryje się pod znanym wszystkim terminem „pobrania materiału do badań na czczo” i jak przygotować dzieci do badań laboratoryjnych, które muszą być wykonane na czczo? Które badania i dlaczego – nie tylko w przypadku dzieci – muszą być wykonywane na czczo?

Dlaczego niektóre badania muszą być wykonane na czczo?

Badania laboratoryjne mają istotne znaczenie zarówno w procesie diagnostycznym jak i monitorowaniu progresji choroby przekazując informacje o stanie zdrowia pacjentów, a przez to bezpośrednio wpływając na decyzje terapeutyczne podejmowane przez lekarzy. Dlatego kluczowe jest ograniczenie błędów wynikających z niewłaściwego przygotowania pacjenta do pobrania materiału, które mogą utrudnić zespołowi lekarskiemu wykrycie nieprawidłowości funkcjonalnych i prawidłową ocenę stanu zdrowia pacjenta.

Składniki odżywcze zawarte w spożywanych pokarmach i napojach takie jak cukry i lipidy przenikając przez błonę bazolateralną do krwioobiegu zwiększają „bazowy” poziom substancji analizowanych w badaniach laboratoryjnych krwi. Dlatego też jednym z ważnych czynników wpływających na wartość diagnostyczną uzyskanych wyników laboratoryjnych jest pobranie krwi do badań laboratoryjnych na czczo. Należy jednak pamiętać, że nie wszystkie badania laboratoryjne wymagają oddania krwi na czczo, a przypadku wątpliwości w tym zakresie należy skonsultować się z lekarzem, pielęgniarką lub pracownikiem laboratorium analitycznego.

Które badania muszą być wykonywane na czczo?

W przypadku niektórych badań, jak np. ocena poziomu markerów nowotworowych spożycie pokarmów w okresie poprzedzającym pobranie krwi nie wpływa na wynik i wartość diagnostyczną wykonywanych badań. Niemniej jednak w przypadku jednych z najczęściej wykonywanych badań jak:

• oznaczenie stężenia glukozy we krwi oraz insuliny,
• test obciążenia glukozą (OGTT),
• oznaczenie poziomu aminotransferaz alaninowej ALT i asparaginowej AST oraz gamma-glutamylotransferazy GGTP czy ALP (fosfatza zasadowa) pozwalających ocenić czynność wątroby,
• elektrolity (sód, potas, wapń, magnez),
• żelazo,
• witamina B12 i kwas foliowy,
• enzymy trzustkowe (np. amylaza, lipaza),
• mocznik i kreatynina (choć nie zawsze bezwzględnie, zalecane na czczo),

Na czczo – co to właściwie znaczy?

Badania krwi są niezwykle cennym źródłem informacji na temat naszego zdrowia. Dlatego też niezależnie czy wykonujemy coroczne badania kontrolne, badania przesiewowe czy badania mające na celu monitorowanie wdrożonej terapii i progresji choroby, aby uzyskane wyniki miały odpowiednią wartość diagnostyczną kluczowe jest właściwe przygotowanie się do badania, co w niektórych przypadkach oznacza konieczność stawienia się na czczo.

W przypadku badań wykonywanych na czczo w okresie poprzedzającym pobranie materiału nie należy przyjmować jakichkolwiek pokarmów czy napojów z wyłączeniem czystej, przegotowanej wody, a także unikać palenia tytoniu, życia gum czy forsownej aktywności fizycznej. Standardowo przyjmuje się, że okres powstrzymanie się od jedzenia i picia wynosi od 8 do 12 godzin przed badaniem krwi, chociaż w przypadku lipidogramu zaleca się by okres wstrzemięźliwości od przyjmowania pokarmów wynosił co najmniej 12 godzin. Zaleca się wykonywanie badań krwi na czczo w godzinach porannych, dzięki czemu znaczna część poprzedzającego badanie „postu” przypadnie w godzinach nocnych podczas snu.

Badania na czczo u dzieci – jak się przygotować?

W przypadku wielu pacjentów procedurze pobrania krwi, a zwłaszcza momentowi wprowadzenia igły do żyły towarzyszy uczucie dyskomfortu, a reakcja lękowa jest szczególnie silna w przypadku dzieci, co często budzi niepokój rodziców. Dlatego też w celu zapewnienia wysokiej wartości diagnostycznej wykonywanych u dzieci badań, a tym samym zmniejszeniu ryzyka konieczności powtórnego ich wykonania, kluczowe jest właściwe przygotowanie małych pacjentów do pobrania krwi, szczególnie w przypadku badań, które powinno się wykonywać na czczo. Jak więc do takich badań należy przygotować najmłodszych pacjentów?

W przypadku pacjentów pediatrycznych krew do badań laboratoryjnych należy pobrać w godzinach porannych, a przygotowanie do badania dzieci powyżej 3-go roku życia nie różni się od wytycznych obowiązujących osoby dorosłe. Jednocześnie młodsze dzieci mogą przed pobraniem krwi zjeść lekkie śniadanie, ważne, aby od ostatniego posiłku do momentu pobrania materiału minęły co najmniej 3 godziny, o czym jednak należy poinformować lekarza interpretującego wynik (szczególnie w przypadku takich badań jak oznaczenie poziomu: glukozy, żelaza, prób wątrobowych, białka całkowitego, elektrolitów, mocznika czy lipidogramu). Pobranie krwi od noworodków i niemowląt powinno nastąpić nie wcześniej niż po godzinie od ostatniego karmienia.  Nie mniej istotne jest odpowiednie nawodnienie dziecka wodą niegazowaną, co w wymierny sposób ułatwi pobranie krwi do badań. Ważne jest jednak, aby nie podawać dzieciom soków czy napojów dosładzanych, których spożycie w wymierny sposób wpłynie na uzyskane wyniki badań.

Trochę o historii badań laboratoryjnych

Wiele spośród wykonywanych obecnie badań wykorzystuje nowoczesne techniki biologii molekularnej i immunochemii, jednak historia medycyny laboratoryjnej rozpoczyna się już w czasach starożytnych. Początkowo w starożytnym Egipcie i Mezopotamii lekarze opierali swe diagnozy wyłącznie na obserwacji objawów klinicznych połączonej w podstawowym badaniem fizykalnym obejmującym palpację i osłuchiwanie, a metody te pozwalały wykryć dysfunkcje układu pokarmowego, wątroby i śledziony oraz zaburzenia pracy serca i krążenia krwi. Jednak już na przełomie IV i V wieku p. n. e. Hipokrates z Kos w diagnostyce chorób wykorzystywał ocenę moczu, wiążąc występowanie pęcherzyków na powierzchni pobranych od pacjentów próbek z rozwijającymi się chorobami nerek, a około 50 roku n. e. Rufus z Efezu przedstawił pierwszy opis krwiomoczu przypisując objaw ten zaburzeniu filtracji i niewydolności nerek.

Chociaż za sprawą doktryny Kościoła Katolickiego w średniowiecznej Europie choroby postrzegano jako kary za grzechy lub następstwo czarów lub opętania, w początkach X wieku żydowski lekarz i filozof Izaak ben Salomon Izraeli opracował wytyczne dotyczące stosowania moczu jako pomocy diagnostycznej, a kolba służąca do zbiórki i oceny moczu stała się symbolem średniowiecznej medycyny, a pochodzący z 1090 roku Kodeks Jerozolimski nakładał kary na lekarzy, którzy podczas diagnozy pacjentów pomijali badanie moczu.

Wynalezienie mikroskopu w XVI wieku umożliwiło obserwację dotąd niewidocznego świata mikroorganizmów, a pochodzący z niemieckiej Fuldy jezuita Athanasius Kircher prawdopodobnie jako pierwszy użył mikroskopu do badania przyczyn rozwoju chorób. Dzięki ulepszeniom wprowadzonym przez Antoniego Van Leeuwenhoek’a, XVIII wieczne mikroskopy umożliwiały obserwacje tkanek ludzkich oraz mikroorganizmów odpowiedzialnych za rozwój chorób. Niestety zaawansowane narzędzia i techniki diagnostyczne zaczęto powszechnie stosować dopiero pod koniec XIX wieku, zaś wykorzystywanie laboratoriów analitycznych w procesie diagnostyki i leczenia pacjentów stało się medycznym standardem wraz z odkryciem spektrofotometru na początku XX stuleciu.

Pytania i odpowiedzi

1. Dlaczego niektóre badania krwi, takie jak lipidogram czy glukoza, wymagają bycia na czczo, podczas gdy inne można wykonywać niezależnie od ostatniego posiłku?

Celem niektórych badań laboratoryjnych takich jak pomiar stężenia glukozy czy poszczególnych frakcji lipidowych jest oznaczenie „bazowego” poziomu tych substancji w organizmie. W następstwie spożywania pokarmów i napojów, zawarte w nich składniki odżywcze przenikają przez błonę bazolateralną do krwioobiegu zwiększając ich stężenie w surowicy krwi. Jednocześnie wiele badań nie jest „wrażliwych” na składniki odżywcze dostarczane do organizmu wraz z pokarmem.

2. Czy długość okresu głodzenia przed badaniem (np. 8 vs. 12 godzin) może znacząco wpłynąć na wyniki, i jakie parametry są najbardziej wrażliwe na te różnice?

W przypadku badań laboratoryjnych wymagających by krew została pobrana na czczo, standardowo przyjmuje się, że okres powstrzymanie się od jedzenia i picia powinien wynosić nie mniej niż 8 godzin, chociaż w przypadku lipidogramu zaleca się wydłużenie tego okresu co najmniej do 12 godzin.

3. Jakie mechanizmy metaboliczne zachodzą w organizmie podczas postu przed badaniami i dlaczego niektóre z nich są kluczowe dla wiarygodności wyników?

Podczas postu poprzedzającego pobranie krwi do badań w organizmie zachodzi wiele zmian, które są kluczowe dla wiarygodności wyników. Głównym celem tego postu jest ustabilizowanie parametrów metabolicznych. Poziom glukozy, trójglicerydów i innych składników odżywczych będących przedmiotem badań obniża się i stabilizuje, co umożliwia dokładniejsze określenie ich normalnych wartości. 

4. Czy spożycie wody, kawy lub innych napojów niskokalorycznych przed badaniem może wpłynąć na wyniki, i które badania są najbardziej czułe na takie odstępstwa?

W przypadku badań wykonywanych na czczo w okresie poprzedzającym pobranie materiału nie należy spożywać jakichkolwiek napojów z wyłączeniem czystej, przegotowanej wody. Alkaloidy zawarte w kawie i herbacie: kofeina i teofilina czy składniki napojów dosładzanych (nawet w wersji „light”) mogą wpłynąć na wyniki niektórych badań. Ponadto poprzez diuretyczne działanie kofeiny kawa zaburzając gospodarkę wodno-elektrolitową może wpłynąć np. na wyniki oznaczenia elektrolitów.

5. Jakie są najczęstsze mity związane z badaniami na czczo, takie jak konieczność całkowitej rezygnacji z leków i jakie praktyki mogą faktycznie poprawić.

Najpowszechniej funkcjonującym wśród pacjentów mitem związanym z badaniami krwi wykonywanymi na czczo jest przekonanie o konieczności całkowitego przestrzegania głodówki i rezygnacji z leków przed badaniem. W rzeczywistości niektóre badania jak np.  oznaczenie grupy krwi, CRP czy OB nie wymagają oddania krwi na czczo. Jeśli lekarz nie zaleci inaczej to przed pobraniem krwi na czczo należy przyjąć leki zgodnie z zaleconym dawkowaniem. Przed badaniem można także pić wodę niegazowaną, co ułatwi procedurę pobrania krwi. Należy jednak unikać kawy i dosładzanych napojów.