Rak płuc – jakie badania krwi pozwalają na wczesne wykrycie choroby?

Rak płuc jest jednym z najczęściej diagnozowanych nowotworów, a jego wczesne wykrycie znacząco zwiększa szanse na skuteczne leczenie. W ostatnich latach rośnie zainteresowanie rolą badań krwi jako nieinwazyjnego narzędzia wspierającego diagnostykę tego nowotworu. Weźmy zatem pod lupę badania, które wykorzystywane są w diagnostyce raka płuc.  

Rak płuc – co to jest za choroba?

Rak płuca, wywodzący się z nabłonka dróg oddechowych, jest jednym z najczęstszych nowotworów i występuje u mężczyzn około trzy razy częściej niż u kobiet. Najczęściej diagnozowany jest po 50. roku życia, a jego wysoka śmiertelność wynika z faktu, że stanowi około 31% zgonów nowotworowych u mężczyzn i niemal 16% u kobiet, prowadząc do około 23 tysięcy zgonów rocznie. 

Wyróżnia się cztery główne typy raka płuc: 

• gruczołowy, 
• płaskonabłonkowy, 
• drobnokomórkowy,
• wielkokomórkowy.

Podstawowym czynnikiem ryzyka rozwoju raka płuca jest palenie tytoniu, a badania pokazują, że nałóg zwiększa prawdopodobieństwo zachorowania nawet 20-60 razy. Na rozwój choroby narażeni są także bierni palacze, osoby, które mają/miały kontakt z azbestem, metalami ciężkimi, promieniowaniem, a także te z ubogą dietą, niską aktywnością fizyczną i predyspozycjami genetycznymi (np. mutacja genu CDKN2A podwaja ryzyko).

We wczesnych stadiach nowotwór płuca często rozwija się bezobjawowo i bywa wykrywany przypadkowo podczas badania radiologicznego. 

W miarę postępu choroby mogą pojawić się:

• duszność, 
• kaszel, 
• krwioplucie, 
• zmęczenie, 
• brak apetytu, 
• nocne poty, 
• a także częste infekcje dróg oddechowych. 

Objawy przerzutowe, takie jak powiększenie węzłów chłonnych, bóle kostne czy problemy neurologiczne, mogą być pierwszym sygnałem zaawansowanej choroby.

Rak płuc a palenie tytoniu

Palenie odpowiada za ponad 90% przypadków raka płuca, a palenie paczki dziennie przez 30 lat zwiększa ryzyko choroby nawet 20-60 razy. Ze względu na rzadsze wizyty u lekarza i niższą dbałość o profilaktykę, pięcioletnie przeżycie osiąga tylko 12% mężczyzn, w porównaniu do 17% kobiet. W związku z tym badania płuc dla palaczy powinny być obowiązkowe. Sytuacja mogłaby wyglądać lepiej, gdyby więcej osób rezygnowało z palenia i regularnie poddawało się badaniom, co mogłoby zdecydowanie poprawić rokowania.

Rak płuc – przyczyny

Głównym czynnikiem prowadzącym do rozwoju raka płuc są rakotwórcze substancje zawarte w dymie tytoniowym. Szacuje się, że aktywne palenie tytoniu odpowiada za około 90% przypadków zachorowań u mężczyzn i około 80% u kobiet. Ryzyko zachorowania rośnie wraz z długością i intensywnością ekspozycji na dym tytoniowy, a jego stopniowe obniżanie po zaprzestaniu palenia trwa kilkanaście lat – choć nigdy nie wraca do poziomu osób, które nigdy nie paliły.

Ryzyko choroby zwiększa również bierne palenie; przebywanie w zadymionych miejscach może odpowiadać za 1/3 przypadków raka płuc u niepalących, którzy mieszkają z palaczami, i około 1/4 wśród pozostałych niepalących.

W Polsce na rozwój raka płuc wpływa również zanieczyszczenie powietrza oraz radon w budynkach, zależny od lokalnych warunków geologicznych i konstrukcji budynku – stężenie radonu nie powinno przekraczać 300 Bq/m3. Mniejsze, choć nadal istotne, znaczenie mają czynniki genetyczne, promieniowanie jonizujące oraz ekspozycja zawodowa na azbest, metale ciężkie i niektóre substancje chemiczne, które mogą dodatkowo potęgować działanie rakotwórcze dymu tytoniowego.

Rak płuc – objawy

• Wczesne objawy raka płuc

Początkowe symptomy raka płuc są zazwyczaj niespecyficzne, co utrudnia wczesne wykrycie choroby. Najczęściej diagnoza następuje przypadkowo, np. podczas rutynowego badania rentgenowskiego lub tomografii komputerowej wykonywanej z innych powodów. Wczesne objawy często przypominają typowe infekcje dróg oddechowych, co sprawia, że pacjentom początkowo podaje się antybiotyki. Przedłużający się kaszel, szczególnie jeśli trwa ponad 2-3 tygodnie lub zmienia swój charakter, może być sygnałem ostrzegawczym. Dodatkowo, duszności oraz świszczący oddech pojawiają się często u palaczy jako efekt przewlekłego zapalenia oskrzeli lub rozedmy – pogorszenie tych objawów wymaga pilnej konsultacji lekarskiej. Rak płuca może również powodować odkrztuszanie krwi lub krwistej plwociny (krwioplucie), co jest poważnym symptomem, wymagającym natychmiastowej diagnostyki.

• Objawy zaawansowane

W bardziej zaawansowanych stadiach mogą wystąpić dodatkowe objawy, takie jak przewlekłe zmęczenie, utrata masy ciała, ból w klatce piersiowej czy bóle barku, szczególnie jeśli nowotwór umiejscowiony jest w szczytach płuc (tzw. guz Pancoasta). W wyniku nacisku nowotworu na struktury sąsiadujące, mogą pojawić się objawy, takie jak opadanie powieki, zwężenie źrenicy i zanik potliwości po jednej stronie twarzy. U niektórych pacjentów rozwija się także zespół żyły głównej górnej, wynikający z ucisku nowotworu na żyłę, co prowadzi do obrzęków twarzy i kończyn górnych oraz widocznego poszerzenia żył na klatce piersiowej.

Profilaktyka i badania przesiewowe

Dzięki programom przesiewowym, takim jak Ogólnopolski Program Wczesnego Wykrywania Raka Płuca, osoby z grup podwyższonego ryzyka (np. palacze) mogą poddać się badaniom w kierunku raka płuc. Badania rozpoczęły się w 2019 roku, objęto nimi przede wszystkim nałogowych palaczy papierosów w wieku od 50 do 74 lat. Program jest również skierowany do pozostałych osób, głównie narażonych na czynniki środowiskowe (dym, spaliny, radon, rak płuc w wywiadzie, choroby płuc).

W ramach programu wykonuje się niskodawkową tomografię komputerową (NDTK), która pozwala na wykrycie nowotworu na wczesnym etapie przy minimalnym narażeniu na promieniowanie rentgenowskie. Jest szybka, bezbolesna i pozwala wykryć każdą niepokojącą zmianę.

Rak płuc – diagnostyka

Początkowy etap raka płuc zazwyczaj przebiega bezobjawowo i często bywa wykrywany przypadkowo, np. podczas badań okresowych lub przed zabiegami chirurgicznymi związanymi z innymi schorzeniami. Objawy mogące wskazywać na raka płuc są mało specyficzne i mogą występować także w innych chorobach. Z tego powodu lekarz najpierw przeprowadza szczegółowy wywiad, bada pacjenta, a następnie zleca dodatkowe badania. Zadajmy sobie pytanie: jakie najlepiej wykonać badania na płuca? Główne narzędzia diagnostyczne to badania obrazowe.

Wskaźnik 5-letniego przeżycia dla pacjentów z rakiem płuca wynosi około 17% dla kobiet i 12% dla mężczyzn, głównie z powodu późnego wykrycia choroby w zaawansowanym stadium. Aby zwiększyć szanse na wcześniejsze rozpoznanie raka płuc, zaleca się takie badania, jak RTG klatki piersiowej, tomografia komputerowa, pozytonowa tomografia emisyjna (PET-CT), markery nowotworowe płuc oraz badania genetyczne na raka płuca.

RTG klatki piersiowej

RTG klatki piersiowej jest najczęściej stosowanym badaniem obrazowym, które pozwala zobaczyć płuca, drogi oddechowe, serce i kości klatki piersiowej. W profilaktyce raka płuc dorosłym zaleca się RTG klatki piersiowej co dwa lata. Palaczom lub osobom narażonym na szkodliwe substancje – raz w roku. Badanie to trwa około 15 minut, przeprowadzane jest w pozycji bocznej i przednio-tylnej, ale jego zdolność wykrywania bardzo małych zmian jest ograniczona. RTG nie jest zalecane kobietom w ciąży ze względu na promieniowanie jonizujące.

Badania genetyczne

Badania genetyczne mogą wskazać zwiększone ryzyko zachorowania na raka płuc. Analiza DNA, w tym mutacji takich jak A148T w genie CDKN2A, mutacji w genie EGFR czy rearanżacji w genie ALK, pozwala oszacować ryzyko nowotworu i innych chorób. Badanie to wykonuje się raz w życiu, ponieważ materiał genetyczny jest niezmienny. Do testu pobierana jest próbka krwi lub śliny. Umożliwia to precyzyjną i trwałą ocenę ryzyka, niezależną od diety czy stanu zdrowia.

Badania genetyczne i testy molekularne odgrywają kluczową rolę w umożliwieniu zastosowania terapii celowanych molekularnie u osób chorych na raka płuca. Należy podkreślić, że immunoterapia powoli zaczyna zastępować klasyczną chemioterapię w leczeniu raka płuc. Badania genetyczne cechują się wysoką skutecznością wykrycia nowotworu płuca, z czułością przekraczającą 99%.

Warto zaznaczyć, że zmiany molekularne zwykle pojawiają się dopiero w trakcie rozwoju raka i nie są dziedziczone. Jednak obciążenia rodzinne, które mogą zwiększać ryzyko zachorowania na nowotwór, również są oceniane, choć przy pomocy innego rodzaju badań genetycznych. W przypadku wykrycia mutacji w genie CDKN2A, który odpowiada za produkcję białek kontrolujących podział komórek, ryzyko raka płuc może być nawet dwukrotnie wyższe w porównaniu do populacji ogólnej. Taki wynik wskazuje na konieczność wdrożenia odpowiednich działań profilaktycznych.

Tomografia komputerowa (CT) klatki piersiowej

Tomografia komputerowa jest bardziej precyzyjna niż RTG i umożliwia dokładniejszą ocenę tkanek płuc i innych narządów klatki piersiowej. Aparat do tomografii wykonuje serię przekrojowych obrazów, które po przetworzeniu komputerowym dają dokładny obraz narządów wewnętrznych, pozwalając na wykrycie mniejszych guzów. Ze względu na wysoką dawkę promieniowania badanie to wykonuje się rzadko. Unika się go w ciąży oraz u pacjentów uczulonych na kontrast.

Pozytonowa tomografia emisyjna (PET-CT)

PET-CT jest nowoczesnym badaniem, które pozwala ocenić aktywność metaboliczną komórek i szczegółowo określić zasięg raka. Badanie polega na podaniu radioaktywnej glukozy, która jest intensywniej wykorzystywana przez komórki nowotworowe, co ułatwia ich lokalizację na obrazie. PET-CT ma ograniczenia, ponieważ niektóre typy nowotworów nie metabolizują glukozy, co może skutkować wynikiem fałszywie ujemnym. Przeciwwskazaniami do badania są ciąża, niewyrównana cukrzyca i wysokie poziomy glukozy.

Badanie histopatologiczne

Kluczowe dla rozpoznania nowotworów, badanie histopatologiczne polega na analizie mikroskopowej tkanki guza. Tkanki są pobierane np. podczas bronchoskopii lub biopsji cienkoigłowej. Biopsja cienkoigłowa polega na pobraniu komórek przez nakłucie guza, natomiast bronchoskopia umożliwia pobranie próbek przez wziernik wprowadzony do oskrzeli. Analiza histopatologiczna dostarcza informacji o rodzaju i złośliwości guza, co jest kluczowe dla dalszego leczenia.

Badanie poziomu markerów nowotworowych we krwi

Markery nowotworowe to substancje produkowane przez komórki nowotworowe. Dzięki pomiarowi ich stężenia można:

• diagnozować chorobę nowotworową,
• monitorować leczenie choroby nowotworowej,
• „poszukiwać” wznowy choroby. 

Należy jednak mieć świadomość, że markery nowotworowe to badania, które powinno wykonywać się już w trakcie podejrzenia procesu nowotworowego (np. zdiagnozowanej niepokojącej zmiany w badaniach obrazowych). Markery nowotworowe badane wyłącznie profilaktycznie nie potwierdzają ani nie wykluczają procesu nowotworowego, nawet ze względu na fakt wzrostu ich stężenia w chorobach innych niż nowotworowe. 

W raku płuca poziom markerów takich jak SCC-Ag, CYFRA 21-1 i NSE może być podwyższony. Jednakże markery te nie są specyficzne tylko dla raka płuc. Wzrost ich stężenia nie musi być związany z rakiem płuca. 

CYFRA 21-1 

Poziom markera CYFRA 21-1 wzrasta u pacjentów z rakiem płuc, zwłaszcza w przypadku raka niedrobnokomórkowego, gdzie podwyższone wartości odnotowuje się u około 50-70% chorych. W przypadku raka drobnokomórkowego wzrost ten jest rzadszy i występuje u 10-30% pacjentów.

Inne nowotwory, w których obserwuje się podwyższenie CYFRA 21-1:

• rak przełyku,
• rak piersi,
• rak trzustki,
• rak pęcherza moczowego,
• rak szyjki macicy.

Choroby nienowotworowe, które mogą powodować wzrost CYFRA 21-1:

• łagodne zmiany w płucach,
• zapalenie płuc,
• przewlekła choroba nerek,
• gruźlica,
• marskość wątroby.

SCC-Ag – marker antygenu raka płaskonabłonkowego

Antygen SCC (ang. Squamous Cell Carcinoma Antigen) jest markerem, który wskazuje na nowotwory płaskonabłonkowe. Jest on podwyższony u wielu pacjentów z rakiem płaskonabłonkowym płuca oraz innych narządów, takich jak szyjka macicy, przełyk czy jama ustna.

Nowotwory związane ze wzrostem SCC-Ag:

• rak płaskonabłonkowy płuca,
• rak szyjki macicy,
• rak przełyku,
• rak głowy i szyi,
• rak sromu.

Choroby nienowotworowe mogące powodować wzrost SCC-Ag:

• przewlekłe zapalenie skóry,
• choroby nerek,
• łuszczyca.

NSE – neuronowo swoista enolaza

Marker NSE (ang. Neuron-Specific Enolase) to enzym związany głównie z rakiem drobnokomórkowym płuca. Jest często stosowany w diagnostyce tego rodzaju nowotworu, ponieważ jego poziom jest podwyższony u około 70-80% pacjentów z rakiem drobnokomórkowym płuca. Ponadto, NSE może wzrastać także w przypadku innych nowotworów neuroendokrynnych.

Nowotwory związane ze wzrostem NSE:

• rak drobnokomórkowy płuca,
• inne nowotwory neuroendokrynne (np. guz chromochłonny).

Choroby nienowotworowe, w których obserwuje się wzrost NSE:

• uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego,
• udar mózgu,
• zapalenie mózgu.

W ramach podstawowej diagnostyki raka płuc należy wykonać morfologię krwi z rozmazem, ocenę układu krzepnięcia oraz badania biochemiczne obejmujące m.in. poziomy kreatyniny, mocznika, sodu, potasu, wapnia, bilirubiny, transaminaz, fosfatazy zasadowej, LDH i glukozy, a także ogólne badanie moczu. Dodatkowe badania laboratoryjne przeprowadza się według indywidualnych wskazań. Służą głównie po o by ocenić stan ogólny zdrowia pacjenta oraz wykluczyć choroby towarzyszące.

Każda z wymienionych metod diagnostycznych pełni istotną rolę w wykrywaniu raka płuca, szczególnie gdy stosowane są łącznie, co zwiększa szansę na wczesne rozpoznanie i skuteczniejsze leczenie.

Mgr Agnieszka Nowak