Badania immunologiczne – rodzaje, wskazania do wykonania

Badania immunologiczne są kluczowym narzędziem diagnostycznym w medycynie, pozwalającym na ocenę stanu układu odpornościowego oraz wykrywanie zaburzeń immunologicznych. Dzięki nim możliwe jest diagnozowanie chorób autoimmunologicznych, alergii, infekcji, a także monitorowanie efektywności leczenia i zapobieganie nawrotom chorób. W zależności od celu diagnostycznego, badania immunologiczne mogą obejmować wykrywanie przeciwciał, poziomu komórek układu odpornościowego, markery zapalne, a także testy na obecność czynników ryzyka rozwoju chorób immunologicznych. Zrozumienie rodzajów tych badań oraz wskazań do ich wykonania jest istotne w kontekście wczesnej diagnozy, skutecznego leczenia oraz monitorowania stanu zdrowia pacjentów.

Badania immunologiczne – co to jest?

Immunologia to dziedzina nauki zajmująca się zaburzeniami układu odpornościowego, zarówno pierwotnymi, jak i wtórnymi. Jest ściśle powiązana z innymi obszarami medycyny, takimi jak transplantologia czy onkologia. Osoby zajmujące się badaniami w tej dziedzinie nazywane są immunologami.

Immunologia obejmuje różne dziedziny, takie jak serologia (badająca interakcje między antygenami a przeciwciałami), immunopatologia (zajmująca się zaburzeniami układu odpornościowego), immunogenetyka (analizująca dziedziczenie cech antygenowych i mechanizmy odpornościowe związane z genetyką) oraz immunochemia (skupiająca się na strukturach przeciwciał i antygenów).

Pogłębioną diagnostykę immunologiczną warto rozważyć w przypadku nawracających infekcji, nietypowych objawów o nieznanym podłożu lub chronicznych problemów zdrowotnych. Przykładem mogą być nawracające zakażenia grzybicze, które występują mimo braku oczywistych czynników ryzyka, jak antybiotykoterapia. Badania immunologiczne są również zalecane przy nawracających stanach zapalnych układu pokarmowego, oddechowego, a także w przypadku niepłodności u obu płci.

Lekarze rekomendują wykonanie testów immunologicznych po poronieniach lub nieudanym in vitro, aby ustalić przyczyny problemów z zagnieżdżeniem zarodka. Przed planowaną ciążą warto sprawdzić poziom komórek NK, limfocytów oraz immunofenotypu.

Badania immunologiczne należy przeprowadzić w przypadku nawracających, ciężkich zakażeń (lokalnych lub uogólnionych), które wymagają leczenia przez ponad dwa miesiące. Wskazaniem do badań są także problemy z płodnością oraz pozytywny wywiad rodzinny sugerujący niedobory odporności.

Warto wykonać testy immunologiczne, jeśli w ciągu roku wystąpiły:

• 6 lub więcej zakażeń uszu, lub układu oddechowego,
• 2 lub więcej zapalenia zatok,
• 2 lub więcej zapalenia płuc,
• częste i nawracające grzybice jamy ustnej,
• zakażenia oportunistyczne,
• częste zakażenia wirusem opryszczki lub ospy.

Układ immunologiczny – jakie badania?

Istnieje wiele testów laboratoryjnych, które umożliwiają ocenę funkcjonowania układu odpornościowego. Są one szeroko stosowane w diagnostyce chorób zakaźnych, autoimmunologicznych oraz wrodzonych niedoborów odporności.

W większości przypadków identyfikacja patogenów odpowiedzialnych za infekcje opiera się na badaniach serologicznych, które polegają na wykrywaniu przeciwciał przeciwko mikroorganizmom we krwi lub innych płynach ustrojowych. Takie testy stosuje się m.in. w diagnostyce toksoplazmozy, cytomegalii u kobiet w ciąży, wirusowych zapaleń wątroby, mononukleozy, a także zakażeń bakteryjnych wywołanych przez Mycoplasma czy Chlamydia. Badania przeciwciał są także coraz częściej wykorzystywane w diagnostyce chorób autoimmunologicznych.

Współczesna immunologia oferuje szereg metod diagnostycznych. Najczęściej wykonywane testy immunologiczne to:

• Anty-TPO i anty-TSHR – testy krwi oceniające funkcjonowanie tarczycy, zwłaszcza przy podejrzeniu chorób autoimmunologicznych, takich jak Hashimoto i choroba Gravesa-Basedowa.
• Czynnik reumatoidalny (RF) – badanie służące do wykrywania chorób reumatoidalnych oraz chorób tkanki łącznej.
• Badanie odczynu Waalera-Rosego – stosowane w diagnostyce reumatoidalnego zapalenia stawów (RZS) oraz innych chorób autoimmunologicznych.
• Anty-CCP – test przesiewowy przy podejrzeniu RZS, pomocny w różnicowaniu chorób zapalnych stawów.
• Badanie składowych układu dopełniacza (np. C3, C4) – analiza krwi wykonywana przy podejrzeniu RZS, chorób tkanki łącznej, chorób nerek, infekcji bakteryjnych oraz nawracających infekcji.
• Badanie przeciwciał przeciwko komórkom mięśni gładkich (ASMA) – test wykrywający autoimmunologiczne zapalenie wątroby lub odrzut przeszczepu wątroby.
• Badanie przeciwciał przeciwko wyspom trzustkowym – pomocne w różnicowaniu typów cukrzycy, zwłaszcza typu 1 i 2.
• Badanie przeciwciał przeciwplemnikowych (ASA) – diagnozuje niepłodność immunologiczną, w której układ odpornościowy niszczy plemniki uznając je za obce komórki.

Badania immunologiczne u dzieci

W Polsce jedynym dostępnym w ramach Narodowego Funduszu Zdrowia badaniem immunologicznym dla dzieci jest morfologia krwi z rozmazem, które może zlecić pediatra. Jednakże, to badanie rzadko daje odpowiedź na pytanie o przyczyny częstych chorób dziecka, dlatego konieczne może być skierowanie na dalsze konsultacje do immunologa.

Zalecany panel dodatkowych badań obejmuje:

• aktywność białek dopełniacza,
• poziom limfocytów T,
• poziom neutrofilii,
• poziom przeciwciał IgG, IgA, IgM, IgE, IgD.

W diagnostyce problemów z układem odpornościowym kluczowe są również genetyczne badania immunologiczne, które w Polsce nie są refundowane, ale można je wykonać prywatnie.

Genetyczne badania immunologiczne u dzieci warto wykonać, gdy maluch zmaga się z:

• częstymi alergiami,
• dolegliwościami gastrycznymi (biegunki, wymioty),
• gorączką o nieznanym pochodzeniu.

Genetyczne badania immunologiczne u dzieci pozwalają wykryć pierwotne niedobory odporności (PNO) – wrodzone choroby, które osłabiają układ immunologiczny i uniemożliwiają obronę przed infekcjami. Istnieje około 300 rodzajów tych zaburzeń, które mogą ujawnić się dopiero w późniejszym wieku. PNO nie można się zarazić, ale ich niewykrycie w porę może prowadzić do poważnych powikłań, takich jak choroby autoimmunologiczne, sepsa czy nowotwory. Wczesne wykrycie PNO zwiększa szanse na poprawę rokowań.

Jednym z najdokładniejszych badań genetycznych jest test WES (badanie eksomowe), który analizuje 23 000 genów i wykrywa zmiany odpowiedzialne za wiele chorób, w tym PNO, choroby metaboliczne, nietolerancje pokarmowe oraz trisomie. Test ten pozwala na szybszą diagnozę i poprawę jakości życia dzieci z wrodzonymi niedoborami odporności.

Badania immunologiczne po poronieniach

Immunologia odgrywa także istotną rolę w położnictwie, ginekologii i medycynie rozrodu. Niepłodność, czyli trudności w poczęciu lub utrzymaniu ciąży, może wynikać z różnych przyczyn, w tym z niepłodności immunologicznej. Polega ona na tym, że organizm kobiety lub mężczyzny wytwarza komórki, które uniemożliwiają zapłodnienie lub zagnieżdżenie zarodka, co często prowadzi do poronienia. Problemy immunologiczne mogą dotyczyć zarówno kobiet, jak i mężczyzn.

W niektórych przypadkach zarodek może zagnieździć się w macicy, jednak komórki układu odpornościowego kobiety atakują go, co skutkuje poronieniem. Szacuje się, że około 10-15% par mających trudności z poczęciem dziecka boryka się z problemem niepłodności immunologicznej.

Inne sytuacje to reakcje obronne organizmu, które mogą prowadzić do konfliktu serologicznego, który w skrajnych sytuacjach może zakończyć się zgonem wewnątrzmacicznym płodu oraz stanowić zagrożenie dla zdrowia i życia matki. Dzięki odkryciom w dziedzinie immunologii możliwe jest opracowanie leków, które stosowane w ciąży zapobiegają występowaniu tego problemu.

Badania immunologiczne w kierunku niepłodności powinny być przeprowadzane, gdy próby poczęcia dziecka przez 6-12 miesięcy kończą się niepowodzeniem, a także w przypadku nawracających poronień. Wykonuje się je przed procedurą in vitro, a dokładniejsza diagnostyka może być zalecana, gdy in vitro nie przynosi oczekiwanych rezultatów.

Po dwóch, a zwłaszcza kilku nieudanych próbach sztucznego zapłodnienia warto rozszerzyć diagnostykę niepłodności o przyczyny immunologiczne. Kluczowe jest zidentyfikowanie czynnika, który zakłóca proces poczęcia lub utrzymania ciąży i doprowadza do poronień nawykowych. Chociaż mechanizm tego schorzenia nie został do końca wyjaśniony, wiadomo, że wiele przypadków jest wynikiem nieprawidłowego działania układu immunologicznego, takich jak obecność przeciwciał, nieadekwatna odpowiedź komórkowa typu pierwszego, wywołana przez zaburzenia autoimmunologiczne czy zaburzenia w funkcjonowaniu komórek odpornościowych, które mogą wpływać na implantację zarodka. Badania te pozwalają na wykrycie ukrytych przyczyn niepłodności, co umożliwia indywidualne dostosowanie leczenia.

Do najczęściej wykonywanych badań immunologicznych w diagnostyce niepłodności należy test PCT, przeprowadzany po stosunku płciowym w okresie okołoowulacyjnym, w celu sprawdzenia czy śluz w pochwie działa w sposób szkodliwy dla plemników.

W diagnostyce niepłodności immunologicznej warto wykonać badanie immunofenotypu, które ocenia, czy funkcjonowanie układu odpornościowego pacjentki jest prawidłowe. Analizuje się proporcje poszczególnych grup limfocytów (subpopulacji T, B oraz NK – natural killers) oraz stężenie / proporcję komórek układu immunologicznego – profil cytokinowy TH1 do TH2. Badanie to polega na pobraniu i analizie z krwi żylnej.

Kolejnym testem, który wspiera diagnozę, jest badanie KIR, które pozwala ocenić równowagę pomiędzy receptorami KIR aktywującymi i hamującymi na komórkach układu odpornościowego w macicy.

Badanie HLA-C dotyczy zarówno kobiet, jak i mężczyzn. Jego celem jest analiza ekspresji antygenów zgodności tkankowej, które decydują o tym, czy organizm rozpoznaje zarodek jako obcy i próbuje go usunąć.

Badanie przeciwplemnikowe ASA wykonywane zarówno u kobiet, jak i mężczyzn z próbki krwi. Służy do sprawdzenia czy układ odpornościowy wytwarza przeciwciała, które rozpoznają plemniki jako zagrożenie i je niszczą. Z kolei przeciwciała przeciwplemnikowe MARTest pozwalają wykryć obecność przeciwciał przeciwplemnikowych w nasieniu. Przed jego wykonaniem zaleca się zachowanie kilkudniowej wstrzemięźliwości seksualnej.

W diagnostyce immunologicznej niepłodności warto wykonać również test w kierunku chorób zakrzepowych (trombofilia) oraz na obecność przeciwciał antyfosfolipidowych (aPL), badań w kierunku zespołu antyfosfolipidowego – antykoagulant tocznia (LA), przeciwciała antykardiolipinowe (aCA) oraz przeciwciała przeciw β2-glikoproteinie I. 

Oznaczenie stężenia homocysteiny służy do oceny ryzyka zakrzepicy, która może być wynikiem niedoborów witamin B2, B12 oraz kwasu foliowego. Wysoki poziom homocysteiny jest również jednym z czynników zwiększających ryzyko poronienia.

Podsumowanie – FAQ

1. Jakie badania immunologiczne po nieudanym in vitro? 

Po nieudanym in vitro lekarz może zalecić badania na obecność przeciwciał przeciwplemnikowych, przeciwciał przeciw jądrowych, oceny krzepliwości krwi (np. trombofilia), a także poziom komórek NK (natural killers), które mogą wpływać na implantację zarodka.

2. Badanie immunologiczne – na czym polega? 

Badanie immunologiczne polega na analizie odpowiedzi układu odpornościowego organizmu, m.in. przez wykrywanie przeciwciał, poziomu komórek odpornościowych, cytokin oraz markerów zapalnych w próbce krwi.

3. Jakie badania immunologiczne na niepłodność wykonać? 

W przypadku niepłodności kobieta może zostać skierowana na badania w kierunku przeciwciał przeciwplemnikowych, antyfosfolipidowych, oceny funkcji układu odpornościowego (w tym liczba komórek NK) oraz ewentualnie badań na obecność infekcji.

Mgr Agnieszka Nowak