Jakie badania na nerki warto wykonać?

W zależności od potrzeb – kontroli stanu zdrowia czy też monitorowania zaawansowania procesu chorobowego – ocena wydolności i funkcjonowania nerek może opierać się na analizie laboratoryjnej parametrów moczu i krwi, diagnostyce obrazowej nerek oraz w ostateczności badaniu materiału biopsyjnego. Przeprowadzane badania pozwalają lekarzowi określić stopień uszkodzenia narządu oraz służą ocenie skuteczności leczenia. Na czym polegają badania stosowane w diagnostyce funkcji nerek?

Jakie badania wykonuje się w diagnostyce chorób nerek?

Badania służące ocenie stanu zdrowia nerek polegają na pomiarze w surowicy i moczu stężeń substancji wydalanych przez nerki, badaniach obrazowych nerek (np. urografia), oraz fizyko – chemicznym i morfologicznym badaniu moczu. W schorzeniach układu moczowego, znajomość zależności pomiędzy poszczególnymi parametrami analiz, jest kluczowym elementem służącym postawieniu prawidłowej diagnozy. Pełen obraz funkcji nerek daje zestawienie wyników ogólnego i specjalistycznego badania moczu wraz z wynikami badań krwi, badań obrazowych i histopatologicznych.

Badanie ogólne moczu

Badanie ogólne moczu jest jedną z najczęściej wykonywanych analiz laboratoryjnych. Przemawia za tym łatwość pozyskania materiału do badania, diagnostyczne znaczenie wyników i niewielki koszt usługi. W diagnostyce chorób nerek i dróg moczowych badanie ogólne moczu jest badaniem przesiewowym, pozwalającym na wykrycie patologii jeszcze w okresie bezobjawowym. Służy określeniu fizyko – chemicznych właściwości moczu (badanie metodą paskową) i identyfikacji znajdujących się w nim elementów morfotycznych (badanie mikroskopowe).

Wykonuje się go głównie w laboratoriach medycznych w pracowni analitycznej, ale także na oddziałach i izbach przyjęć, na których traktowane jest jako badanie przyłóżkowe. Po odpowiednim poinstruowaniu, badanie moczu po części może zostać wykonane samodzielnie w domu pacjenta.

Analiza próbki moczu

Poranną próbkę moczu do analizy ogólnej pozyskuje się głównie w trakcie mikcji (oddawania moczu), oraz zabiegów: cewnikowania lub przez nakłucie nadłonowe. Analiza odbywa się przy użyciu wieloparametrowych testów paskowych, wykrywających jednocześnie albuminę, azotyny, bilirubinę, ciała ketonowe, ciężar właściwy, erytrocyty, glukozę leukocyty, pH, urobilinogen, ale także kwas askorbinowy. Reakcja chemiczna odczynników umieszczonych na pasku testowym ze związkami zawartymi w moczu, prowadzi do zmiany zabarwienia pola testowego.

Wyniki otrzymuje się przez odczytanie za pośrednictwem analizatora lub wzroku, zmiany zabarwienia pól reakcyjnych. Kolejnym etapem analizy jest mikroskopowe badanie osadu moczu po jego odwirowaniu, polegające na policzeniu w kilku polach widzenia elementów morfotycznych moczu (krwinek białych, czerwonych, komórek nabłonkowych, wałeczków, śluzu, bakterii, kryształów).

Co pokazują wyniki badań moczu?

Wyniki tego badania pozwalają ustalić pochodzenie erytrocytów i komórek nabłonkowych, oraz przed wykonaniem badania mikrobiologicznego bliżej określić przyczynę infekcji (bakterie, grzyby, pierwotniaki). Wyniki badania ogólnego moczu dają podstawę do postawienia wstępnej diagnozy chorób nerek, chorób uwarunkowanych genetycznie (specyficzny zapach), chorób metabolicznych w tym także cukrzycy.

Wyniki nieprawidłowe kwalifikują pacjenta do wykonania badań specjalistycznych, przeprowadzanych głównie w oparciu o dobową zbiórkę moczu i biochemiczną analizę jego zawartości.

Specjalistyczne badanie moczu

Specjalistyczne badania moczu polegają na analizie jakościowej, służącej stwierdzeniu obecności danej substancji w moczu, lub analizie ilościowej, czyli pomiarze stężenia substancji czy też wydalania dobowego. Badania te, wykonywane są w automatycznych analizatorach, wyłącznie w laboratorium medycznym w wyspecjalizowanych pracowniach biochemii, toksykologii i immunochemii.

Do grupy badań specjalistycznych zalicza się pomiar klirensu kreatyniny, stężenia elektrolitów, związków azotu, albuminy, białek specyficznych moczu, hormonów, leków, środków narkotycznych, toksyn i związków powstałych w wyniku wrodzonych zaburzeń metabolicznych.

W ocenie sprawności filtracyjnej nerek, produkt metabolizmu azotowego – kreatynina jest parametrem należącym do grupy najczęściej analizowanych w dobowej zbiórce moczu. Znajomość stężenia kreatyniny w moczu i surowicy, oraz ilości moczu wydalonego w ciągu doby pozwala na wyliczenie klirensu tej substancji, czyli ilości osocza oczyszczanego przez nerki z kreatyniny w jednostce czasu.

Za istotnym w klinice znaczeniem tego parametru przemawia fakt, że jest on miarą filtracji kłębuszkowej – GFR, którego spadek zawsze świadczy o malejącej liczbie czynnych nefronów i spadku wydolności narządu. Prawidłowo przeprowadzona dobowa zbiórka moczu, w której porcja moczu porannego jest odrzucona, a każda następna wraz z ostatnią porcją przypadającą na 24 – tą godzinę trwania zbiórki oddana jest do pojemnika, to klucz do uzyskania informacji na temat rzeczywistej wartości klirensu kreatyniny.

Do równie ważnych i często wykonywanych badań specjalistycznych, oceniających integralność i funkcję filtracyjną nerek, należy pomiar ilości białka wydalanego z moczem. Fizjologicznie, białko – głównie albumina i uromodulina – wydalane jest w ilości nieprzekraczającej 150 mg/24h. Taka ilość białka jest niewykrywalna rutynową, paskową metodą badania moczu. Pozytywny wynik testu paskowego uzyskuje się dopiero przy utracie albuminy powyżej 200mg/l.

Mniejsze ilości białka w moczu (umiarkowanie podwyższona albuminuria) – świadczące o wczesnym stadium choroby nerek (nefropatii cukrzycowej, nadciśnieniowej) – wykrywa się jedynie przy użyciu automatycznych analizatorów i metod immunochemicznych. Przyczynę i miejsce ucieczki białek do moczu, ustalić można przez zastosowanie techniki elektroforezy i ocenę selektywności białek moczu (proteinogram białek moczu).

Na podstawie frakcji białek uzyskanych w rozdziale, stwierdza się czy utrata następuje przez uszkodzoną błonę filtracyjną kłębuszków nerkowych, cewki, czy też obecność białek w moczu jest skutkiem rozrostu nowotworowego.

Zajęcie nerek przez proces chorobowy wiąże się z rozregulowaniem mechanizmów odpowiedzialnych za właściwy poziom elektrolitów. Sytuacja ta zmusza do kontroli poziomu elektrolitów w surowicy, ale także w moczu. Nerki są najważniejszym narządem regulującym gospodarkę sodowo – potasową organizmu.

W przypadku ich dysfunkcji obserwuje się zaburzenia w proporcji wydalanych elektrolitów, m.in. zmniejszone wydalanie potasu (osłabienie siły mięśni, zaburzenia pracy serca) oraz zatrzymywaniem sodu przez nerki (obrzęki).

Badanie mikrobiologiczne moczu

Badanie mikrobiologiczne moczu jest nieodzownym elementem diagnostyki i leczenia zakażeń układu moczowego np. zapalenia pęcherza. Pozwala na wyizolowanie patogenu odpowiedzialnego za stan zapalny dróg moczowych oraz oszacowanie liczebności bakterii w mililitrze moczu (bakteriuria). Na podstawie wyniku zawierającego opis gatunku patogenu i antybiogramu, możliwe jest wdrożenie właściwego leczenia, minimalizującego niepowodzenie terapii.

Wiarygodność wyników zwiększa się przy właściwym pobraniu próbki, polegającym na pozyskaniu moczu ze środkowego strumienia po wcześniejszym dokładnym oczyszczeniu okolic cewki moczowej.

Badania biochemiczne krwi

Ważnym elementem laboratoryjnej oceny funkcji nerek jest biochemiczna analiza surowicy, polegająca na pomiarze stężeń substancji wydalanych w głównej mierze przez nerki. W surowicy najczęściej oznaczanymi parametrami są produkty metabolizmu azotowego, elektrolity oraz białko. Uzyskanie pełnego obrazu stanu narządu możliwe jest tylko wtedy, gdy analiza moczu zestawiona zostaje z wynikami analiz krwi.

Produkty metabolizmu azotowego – kreatynina, mocznik, kwas moczowy

W diagnostyce laboratoryjnej chorób nerek zastosowanie znalazła analiza stężeń produktów metabolizmu azotowego. Za użytecznością tych związków, przemawia fakt, że eliminowane są z organizmu głównie przez nerki (~ 100 % kreatynina, ~ 90 % mocznik, ~ 70 % kwas moczowy), oraz wzrost stężenia tych substancji w surowicy, przy równoczesnym zmniejszeniu wydalania z moczem świadczy o upośledzeniu funkcji filtracyjnej narządu.

Elektrolity – sód, potas

Zaburzenia elektrolitowe spowodowane chorobą nerek mogą prowadzić do szeregu powikłań, m.in. zaburzeń rytmu serca, a także porażennej niedrożności jelit. Hiperkaliemia, czyli wzrost stężenia potasu we krwi jest przyczyną zaburzeń rytmu serca. Zatrzymanie przez chore nerki sodu, zwiększa ilość wody w organizmie i stanowi przyczynę powstawania obrzęków. Ze względu na poważne konsekwencje nieprawidłowych stężeń elektrolitów we krwi, takie parametry jak potas i sód są monitorowane na bieżąco w przebiegu chorób nerek o różnej etiologii.

Białko całkowite i albumina

Białko całkowite i albumina należą do grupy regularnie monitorowanych parametrów u pacjentów z chorobami nerek. Albumina jest białkiem wydalanym w największym stopniu przez nerki objęte procesem chorobowym. Jej funkcja w organizmie polega na utrzymaniu prawidłowego ciśnienia onkotycznego i transporcie szeregu substancji. Zmniejszenie poziomu tego białka i jego ucieczka z moczem wiąże się z powstawaniem obrzęków, a stężenie w surowicy poniżej 20g/L jest stanem zagrażającym życiu.

Z tego też powodu, oznaczenie poziomu albuminy nie tylko w moczu, ale i w surowicy jest istotnym elementem diagnostyki i znalazło zastosowanie w laboratoryjnej ocenie funkcji nerek. Nerkowe zespoły utraty białka prowadzące do obniżenia poziomu białka całkowitego to przede wszystkim zespól nerczycowy, prawie w 80 % przypadków wywołany kłębuszkowe zapalenie nerek, nefropatia cukrzycowa, nefropatia toczniowa oraz amyloidoza nerek.

Badania obrazowe nerek

Najczęściej wykonywanym badaniem obrazującym nerki jest USG. Pozwala na ocenę wielkości i struktur narządu, przestrzeni płynowych (zaburzenia w odpływie moczu) oraz przepływu krwi. Urografia rentgenowska pozwala z kolei na monitorowanie odpływu moczu z dróg moczowych. Umożliwia zobrazowanie przeszkód w układzie moczowym oraz uwidocznienie nieprawidłowości anatomicznych i uchyłków.

Zlecanymi w praktyce lekarza nefrologa badaniami są również tomografia komputerowa, rezonans magnetyczny i scyntygrafia. Większość z badań obrazujących nerki wymaga podania środka kontrastowego, który pozwala na lepsze uwidocznienie struktur badanego obszaru.

W przypadku kontrastu wydalanego z moczem, należy pamiętać, aby po wykonanym badaniu wypić zgodnie z zaleceniami zwiększoną ilość płynów, która pozwoli na szybsze wypłukanie go z organizmu. Jest to działanie profilaktyczne mające na celu zapobiegnięcie uszkodzenia nerek przez substancje zawarte w kontraście.

Badanie biopsyjne nerki

Biopsja nerki, czyli badanie polegające na pobraniu jej fragmentu i mikroskopowej ocenie stanu narządu jest badaniem ryzykownym, niosącym za sobą duże ryzyko powikłań. Biopsja nerki jest zasadna tylko wówczas, jeśli dostarcza informacji istotnych diagnostycznie, prognostycznie i terapeutycznie. Najczęściej wykonywana jest w przypadku diagnostyki zespołu nerczycowego (masywnej utraty białka z moczem), ostrego uszkodzenia nerek (zagrażająca życiu niewydolność nerek) i zaburzeń funkcji nerki przeszczepionej.

Zawsze powikłaniem biopsji nerki jest krwinkomocz, natomiast wśród groźniejszych powikłań zabiegu wymienia się krwiomocz, krwawienie do przestrzeni zaotrzewnowej oraz krwiaki. Ze względu na duże ryzyko obarczające pacjenta, biopsji nie wykonuje się np. u pacjentów z jedną nerką, wielotorbielowatością lub ze schyłkową niewydolnością nerek.

W przypadku diagnostyki zmian nowotworowych, fragment do analizy histopatologicznej pobiera się już w trakcie zabiegu operacyjnego, mającego na celu usunięcie podejrzanej zmiany.