Guzy jajnika - co mogą oznaczać? Rodzaje, objawy i leczenie

W określeniu „guzy jajnika” mieszczą się zarówno niegroźne zmiany łagodne, które mogą zaniknąć w sposób samoistny lub po leczeniu farmakologicznym, jak i złośliwe nowotwory, wymagające natychmiastowego leczenia. Jedynie część guzów jajnika wymaga więc interwencji chirurgicznej.

W przypadku nowotworowych zmian złośliwych sytuacja jest zupełnie inna, ponieważ jedyną szansą dla zachowania zdrowia i życia kobiety jest w takim przypadku postępowanie agresywne – najczęściej operacyjne, łącznie z leczeniem uzupełniającym.

Zarówno łagodne, jak i złośliwe zmiany w jajnikach stanowią ogromną grupę o różnorodnym pochodzeniu tkankowym. Do grupy tej należą zmiany wywodzące się z nabłonka pokrywającego i podścieliska jajnika oraz nowotwory nienabłonkowe jajnika (tj. germinalne i gonadalne). Istotne jest, że ostateczną wiedzę na ich temat można zdobyć jedynie po weryfikacji histopatologicznej zmiany pobranej w czasie operacji.

Według światowych danych epidemicznych, obserwowany jest stały wzrost zachorowań na raka jajnika. Rak jajnika należy także do nowotworów narządów płciowych o najwyższej śmiertelności. Wśród czynników ryzyka raka jajnika wymieniane są: podłoże genetyczne, wiek, fakt braku przebytej ciąży, stany zapalne w miednicy mniejszej, dieta uboga w warzywa a bogata w tłuszcze czy ekspozycja na pewne substancje rakotwórcze. Na raka jajnika częściej chorują kobiety z dziedzicznymi mutacjami w obrębie genów BRCA. Natomiast do czynników ochronnych zaliczane są m.in. przebyte ciąże i antykoncepcja doustna.

Złośliwy guz jajnika jest poważnym problemem medycznym i społecznym, zwanym nawet „cichym zabójcą” z uwagi na fakt, że bardzo późno daje odczuwalne przez kobietę objawy chorobowe, a często wykrywany jest dopiero w zaawansowanym stadium, gdzie leczenie nie zawsze jest skuteczne. Pomimo wielu badań naukowych, nadal trwają poszukiwania idealnej metody wczesnego diagnozowania zmian złośliwych jajnika.

Guzy jajnika – metody diagnozowania

Niewątpliwie podstawowym narzędziem w diagnostyce złośliwych zmian jajnika jest badanie ultrasonograficzne, gdyż to na jego podstawie ocenia się, czy dana zmiana ma charakter złośliwy czy łagodny i planuje się sposób dalszego postępowania. Wiele dodatkowych informacji wnoszą inne badania obrazowe, takie jak tomografia komputerowa, rezonans magnetyczny czy tomografia emisji pozytonowego fotonu (PET), niestety pewnym ograniczeniem jest trudna dostępność tych badań.
Dlatego też obok wywiadu, badania fizykalnego i badania USG, badania laboratoryjne z krwi są niezbędnym ogniwem w łańcuchu diagnostycznym guzów jajnika.

Guzy w jajnikach – markery nowotworowe

Grupa dostępnych dla pacjentów markerów nowotworowych cały czas rośnie, a wiele z nich czeka w kolejce do badań naukowych nad ich przydatnością kliniczną. Do podstawowych, a czasem wręcz rutynowo oznaczanych markerów należy stężenie antygenu nowotworowego Ca-125. Jest on glikoproteiną błon komórkowych, wytwarzaną w zdrowym organizmie przez komórki nabłonka jam ciała płodu, komórki nabłonka otrzewnej, opłucnej, endometrium, jajowodów, a także śluzówki szyjki macicy. Pomimo iż może on być podwyższony również z innych powodów (np. w endometriozie, mięśniakach macicy, marskości wątroby, raku endometrium, raku piersi, w czasie ciąży) to jego czułość w diagnostyce raka jajnika pozostaje bardzo wysoka. Dodatkowo jego oznaczanie przeprowadza się także w celu monitorowania procesu leczniczego czy wykrywania wznowy raka. Należy pamiętać, że prawidłowe stężenie Ca-125 nie wyklucza obecności nowotworu, a wynik badania należy interpretować w zestawieniu z wynikami innych badań i stanem klinicznym.

W celu podniesienia skuteczności szacowania ryzyka złośliwości wykrytej zmiany jajnika, przy uwzględnieniu statusu hormonalnego kobiety, opracowano algorytm o nazwie ROMA, będący skrótem angielskiej nazwy algorytmu oceny ryzyka złośliwości zmiany w jajniku (ang. Risk of Ovarian Malignancy Algorithm). W jego skład, obok Ca-125, wchodzi HE4 (ang. Human Epidymal Protein 4), czyli podfrakcja 4 ludzkiego białka z komórek nabłonkowych najądrza. Stężenie HE4 we krwi rośnie przy obecności złośliwych nowotworów jajnika. Najwyższe wartości HE4 można zaobserwować w przypadku raka surowiczego i endometrialnego. Podwyższony poziom tego markera występuje także w raku płuca, trzustki i piersi.

Zastosowanie algorytmu ROMA podnosi trafność kwalifikacji do grupy wysokiego lub niskiego ryzyka złośliwości zmiany obecnej w jajniku, z ważnym rozróżnieniem dla kobiet przed i po menopauzie.
Kolejnym markerem wykorzystywanym m.in. w diagnostyce nowotworów jajnika jest Ca19-9. Zwiększone stężenie tego markera obserwuje się także w przypadku nowotworów przewodu pokarmowego czy w zapaleniu trzustki. Do innych, mniej specyficznych dla raka jajnika markerów należy także antygen rakowo-płodowyCEA (ang. Carcinoembryonic antigen).

Należy mieć na uwadze fakt, iż markery nowotworowe pomocne zarówno do diagnozowaniu różnicowaniu guzów złośliwych i niezłośliwych, jak i służące do oceny skuteczności leczenia poszczególnych zmian są niezwykle zróżnicowane. Wiąże się to bezpośrednio z wielką różnorodnością histologiczną nowotworów jajnika. Wśród innych markerów, wykorzystywanych w diagnostyce i ocenie nienabłonkowych nowotworów jajnika wymienić należy m.in.: ludzką gonadotropinę kosmówkową (beta-HCG), alfa-fetoproteinę (AFP), dehydrogenazę mleczanową (LDH), estradiol, testosteron, inhibinę jajnikową i kilka innych.

W gąszczu dostępnych i użytecznych badań najlepiej orientują się lekarze ginekolodzy onkolodzy, którzy zlecają wykonywanie odpowiednich badań w oparciu o wyniki badań obrazowych czy histopatologicznych operowanej zmiany.

Pomiar stężenia poszczególnych markerów nowotworowych stanowi bardzo ważny, ale nie najważniejszy, element diagnostyczny u kobiet z rozpoznanym lub podejrzewanym nowotworem. Prócz badań biochemicznych i obrazowych, istotna jest także ocena ogólnego stanu zdrowia z uwzględnieniem podstawowych badań, takich jak, np. morfologia krwi. Należy ocenić funkcjonowanie wątroby dzięki oznaczeniu m.in. ALT, AST, bilirubiny całkowitej, GGTP oraz funkcjonowanie nerek poprzez oznaczenie m.in. kreatyniny, mocznika, kwasu moczowego oraz moczu ogólnego.

Diagnostyka guzów jajnika jest niezwykle ważnym procesem, a wczesne wykrycie podejrzanych zmian często decyduje o powodzeniu dalszego leczenia. Ponieważ nowotwory jajników długo nie dają żadnych objawów, bardzo istotną rolę odgrywają profilaktyczne badania lekarskie. Wiele zmian może zostać zauważonych zupełnie przypadkowo, podczas badania USG. Pamiętaj, że złośliwe nowotwory jajnika to częste i obarczone dużą śmiertelnością guzy, które mogą pojawić się nawet u bardzo młodych kobiet. Jednocześnie miej na uwadze, by nie panikować, bowiem przypadkowo wykryty guzek na jajniku równie dobrze może być niegroźną, łagodną zmianą, która samoistnie przeminie lub wymagać będzie tylko niewielkiego wsparcia farmakologicznego.

lek. med. Katarzyna Urban

Bibliografia:
1) J. Markowska, R. Mądry, A. Markowska, Rak jajnika, [w:] Ginekologia onkologiczna pod red. J. Markowskiej i R. Mądrego, MedPharm Polska, Wrocław 2008.
2) I. Rzepka-Górska, Nowotwory nienabłonkowe jajnika, [w:] Ginekologia onkologiczna pod red. J. Markowskiej i R. Mądrego, MedPharm Polska, Wrocław 2008.
3) www.uptodate.com

UWAGA! Od października 2013 ogólnopolska sieć laboratoriów medycznych DIAGNOSTYKA oferuje wysokospecjalistyczne badania histopatologiczne.

Więcej: www.consilio.pl